Prostorno rasprostiranje Niša uoči Drugog svetskog rata

Između dva svetska rata imao je ubrzanu urbanizaciju pre svega zbog kontinuiranog i masovnog preseljavanja iz grada u selo. Industrijska revolucija, unapređenje života u gradu dovelo je do migracija koje će na sebi svostven način pospešivati i država. Niš je kao i drugi veliki centri regiona biti na stalnom udaru radne snage iz ruralnih područja. Nekada prevashodno seoska sredina, ovaj region postepeno preliva svoje stanovništvo u gradove i naselja koje rastu.

Broj stanovnika 1931. godine je iznosio 35.465 stanovnika tako da je on bi jedini grad u Srbiji posle Beograda koji je imao preko 30.000 stanovnika.

Uoči Drugog svetskog rata 1940. godine taj broj je dostigao 41.000 stanovnika. Sa povećanjem stanovnika širio se gradski areal koji će vremenom dati obris nove urbane granice Niša.

Od 1930. godine Niš je počeo da menja svoj izgled držeći na neki način korak sa drugim velikim gradovima u državi. Bio je na devetom mestu po broju podignutih zgrada postajavši stecište krupnog i srenjeg kapitala. Pred kraj ekonomske krize 1934. godine u gradu je bilo 437 trgovačkih radnji da bi taj broj 1938. godine narastao na 667.

Uz stambene zgrade siromašnijeg i srednjeg sloja počele su da se podižu i zgrade imućnijih stanovnika koje su bile jedne od prvih višespratnih objekata. Gradile su se i raskošne i reprezentativne vile u reonu Niške banje i okolini grada.

Niški predstavnici višeg imućnog sloja kao što su Dragiša Cvetković, Dragi Živković, inženjer Milan Joksimović, tekstilni magnat Mita Ristić bili su finansijeri novih i raskošnih vila i objekata koji će gradu dati novo lice. Zajmovi koji su uzimani od banaka opština je koristila za izvođenje komunalnih i drugih radova na unapređenju života. Predsednik tadašnje opštine Dragi Živković saopštio je radosnu vest pred većnicima grada na Nišavi da je odobren zajam od 15 miliona tadašnjih dinara i da će se opštinski radovi izvoditi ubrzanim tempom. O tome sveddoči i list ,,Revija,, koji je izlazio u Nišu, u broju od 8. jula 1937. godine kaže se:

,,Od gradova na teritoriji bivše Kraljevine Srbije naročito veliki napredak je pokazao Niš. Od oslobođenja (misli se na oslobođenje posle Velikog rata 1918 godine) do danas podignuto je u Nišu 5.000 novih zgrada u vrednosti od 400 miliona dinara. Najkorisnije nove tekovine predstavljaju tramvajska pruga i električna i vodovodna i kanaluizaciona postrojenja u koje je uloženo 100 miliona dinara,,.

Ovakav Niš, postao je posle Beograda ,,prvi grad posleratne Srbije,, koji će dobiti i potpuno novi urbanistički plan. Ovaj plan je predviđao, kako piše Niški novi list 28. juna 1928. godine,  da grad treba da dobije preko 3.000 ha. povećanja svog atara od kojih je oko 1.700 predviđeno kao građevinski reon i tako bi prema predviđanjima to bilo dovoljno za 140.000 stanovnika koliko se predviđalo da bi imao 1970. godine (zapravo će niška opština 1970. godine imati 56.450 ha u koje je ulazilo i 64 sela sa 50.00 stanovnika a gradski će areal imati oko 120.000 stanovnika). Bile su to godine kada su oblaci rata uveliko prekrivali veći deo Evrope i hitali ka Kraljevini Jugoslaviji. Urbanistička slika grada i njegovo širenje koje će se nastaviti do danas izgledala je ovako:

Na jugu je širenje grada bilo najintenzivnije. Grad se pružao do padina Gorice a kuće se podižu i na njenim brdskim stranama ili dolinama. To je i sada prepoznatljivo područje koje obuhvata ulice Vase Čarapića, Njegoševa i donji deo Kovanlučke do ispod kafane ,,Amerikanac,,.

Tu je zatim ,,Kolonija,, oko crve Sv.Nikole, ulica Rudnička i donji delovi ulice Trebinjske i Bubanjske doline. Staro groblje koje se godine 1930. nalazilo na samoj periferiji grada sada je opkoljeno kućama i neregulisanim ulicama i sokacima. Jedino je Njegoševa imala propisnu širinu i drvored kestenovog drveća do rasksnice koja se zvala Kuzmanova sa ulicom Vase Čarapića. Na zapadnom delu u oblasti Železničke stanice i industrijske zone preplitale su se stambene zgrade koje su činile naaselje ,,Novi Niš,,.

Iza Železničke radionice (kasnije donji pogoni Mašinske industrije) na rubnom delu periferije prostiralo se Romsko naselje poznato kao Čerga mala. U tom reonu se nalazio i parni mlin ,,Nikole Cvetkovića i sinova,,, fabrika hemijskih proizvoda Dragutina Krstića i Milanovića. Na ledenoj steni se postepeno formira malo i retko naseljeno naselje. Na istočnom delu koje predstalja najslobodniju zonu grada, u kome su jedine istaknute institucije Građanska i Vojna bolnica  intenzivira se širenje grada. Urbana granica ovog područja je ,,Crveni pevac,,. Između dve bolnice se urbanizuje jedno odvojeno naselje koje ide ka tome da potpuno razdvoji dva bolnička kompleksa. Na prostoru južno od ,,Građanske bolnice,, gde se nakada nalazilo tzv. ,,Čerkesko naselje,, u reonu ulica Ljube Didića, Ljubomira Nenedovića i Vojislava Ilića takođe se formira novo naselje. U severnom delu od ,,Građanske bolnice,, u produžetku ,,Crvenog pevca,, i raskrsnica ulice Cara Dušana i ulice Znepoljske ( posle oslobođenja bulevar Braće Tasković, danas Bulevar dr.Zorana Đinđića) već se pružalo naselje. Na ovom perifernom istočnom prostoru, koji je u dužini imao oko 200 m. se uoči Drugog svetskog rata nalazilo osam kafana i dvadesetak zanatskih radnji i gotovo isti broj stambenih objekata. Niš tada postepeno ulazi u isušeni teren ,,Čaira,, na trasi ulice Hajduk Veljka i ulice IX Brigade.

Započinje i uređenje parka Čair. Sade se sadnice drveća i formiraju staze što prekida početak rata. Na severnom delu je Jagodina mala još u ranom turskom periodu formirano naselje koje se širi do iza fabrike ,,Mite Ristića i sinova,, (kasnije Niteks a danas Beneton) gde niče radničko naselje nazvano ,,Kolonija kralja Petra,,.Zatim se podižu stambeni objekti i iza ,,Engleskog doma,, ispod hrama Sv. Pantelejmona i oko ulice Knezselske (danas Živorada Kostića Moravca).

Zgrada engleskog doma (danas Dom učenika srednjih škola) i crkva Svetog Pantelejmona sa grobljem poslednji su objekti na strani prema Viniku. Bilo je ispod puta za Gornji Matejevac i sanatorijum u Knez selu sporadičnih usamljenih objekta ali u veoma malom broju. Prostor prema Viniku, današnji pravac ulice Borska bio je deo ruralnog podneblja sa zasadima vinograda, voća i parcela njiva. Njih je ka severu presecala trasa puta ka  selu Kamenici. Na severozapadnoj strani gradskog areala u naselju Beogradmala, koje je embrion turske naseobine i prema Crvenom krstu, splet ulica i stambene zgrade su popunjavale slobodan prostor koji se nalazio između vojnih i industrijskih kompleksa na pravcu ka železničkoj stanici Crveni krst i Fabrike duvana. Tvrđava je bila u vlasništvu vojske a prostor Gradskog polja i onaj iza severnih bedema Tvrđave ka Jagodina maloj i kasarni Knjaz Mihajlo je služio kao vojno vežbalište.

Ovo je bio prostor grada Niša koji su bombardovale a zatim i okupirale trupe nemačkog Trećeg rajha i koje će biti pozornica dešavanja u periodu od 1941 do 1944 godine. Biće to prostor borbi, previranja i stradanja za one koji su na njemu živeli. Na samom početku rata od 41.000 stanovnika stradaće njih 7.500. U periodu 1944-45 godine Niš će brojati između 35.000 i 40.000 stanovnika ali će se i taj broj smanjiti jer je nova vlast likvidirala preko 1.000 ljudi. Kvislinška štampa je nakon okupacije pisala o Nišu na sledeći način što se čita iz glasila Nedićeve vlade ,,Novo vreme, u broju objavljenom 31 jula 1941 godine.: ,,Asfaltirane i lepo kaldrmisane ulice kroz koje prolazi tramvajska pruga, mnogobrojni fabrički dimnjaci koji se dime oko grada, odlično sortirane trgovine i čiste kafane, svedoče o naprednsoti nišlija svedoče o zapadnjačkom duhu. Ali, u ovom velikom trgovačkom i industrijskom gradu dobošem se i danas danas objavljuju sve naredbe vlasti..,,.

Sve do pedesetih godina XX veka gradska teritorija naselja manje više bila je u okvirima koji su navedeni, posle ćega počinje intenzivno širenje uz povećanje broja stanovnika pa se popunjavaju slobodni prostori i grad širi u svim pravcima.

Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.