Zgrada starog Načelstva u Nišu se nalazi na Keju Mike Paligorića i Šumatovačke ulice. Danas ova zgrada nosi status kulturna dobra od velikog značaja.
Istorija
U samoj blizini Niške Tvrđave, na Keju Mike Paligorića 2. i Šumatovačke ulice, frontalno okrenuta ka reci Nišavi, nalazi se zgrada Okružnog načelstva. Zidana je četiri godine, po oslobođenju od Turaka 1878. godine. Podignuta je kao zgrada koja je svojim položajem, dimenzijama, stilskim karakteristikama i konstrukcijom predstavljala najmonumentalniju, najreprezentativniju javnu građevinu u tadašnjem Nišu. Bila je izgrađena po planovima bečkog arhitekte, čije je ime do danas ostalo nepoznato.
Ova zgrada je značajna između ostalog, po tome jer se za nju vezuju i brojni značajni istorijski događaji. U periodu od 26. jula 1914. do 16 oktobra 1915. u ovoj zgradi je bio smešten kabinet predsednika srpske vlade Nikole Pašića. Na telegrafskom stolu u predsedništvu, kako piše Jovan Ćirić, 28. jula 1914. godine je primljen telegram kojim je Austrougarska objavila rat Srbiji, što je istovremeno bio i formalni početak Prvog svetskog rata.
Sa balkona ove zgrade, 1917. godine su tri evropska vladara tadašnjih centralnih sila, Austrije, Nemačke i Bugarske, posmatrali poslednju paradu svojih vojnih jedinica, pred njihov veliki poraz u Prvom svetskom ratu.
Po završetku rata zgrada je i dalje pripadala Okružnom načelstvu, kome je, u to vreme, osim niškog, potpadalo još pet srezova. Povećanje celokupnog administrativnog aparata, dovodi do potrebe za proširenjem kancelarijskog prostora, u okviru postojećeg gabarita ove zgrade.
Danas se u ovom objetu nalazi Univerzitet, Universitetska biblioteka, Privredna komora i Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš, koji je 1972. godine doneo rešenje o zvaničnom proglašenju zgrade starog Načelstva kao spomenikom kulture.
Izgled objekta
Izgradnja prve faze (dva trakta sa prizemljem i spratom) završena je 1886. godina, za potrebe Načelstva niškog okruga, uprave policije i suda. Prvobitni gabarit zgrade sastojao ce od prizemlja i sprata sa traktom u dužini od 65 metara, 50 metara u odnosu na današnju ulicu Dobričku. Predstavljala je u ono vreme, nesumnjivo prvi i jedinstven objekat izgrađen u Nišu, sa masivnim zidovima izvedenim od opeke i solidno rešenom međuspratnom konstrukcijom. Zgrada Načelstva je vidno odudarala od orijentalne arhitekture tadašnje Niške arhitekture, svojim zapadnoevropskim stilom. Stolarija u zgradi je bila izrađena u jednoj od bečkih radionica, o čemu svedoči utisnut natpis na stolariji sa oznakom “VIEN”.
Na ulaznom vestibilu danas stoji očuvana, mada teže vidljiva, predstava u vidu četiri grba sa simbolima tadašnje kraljevine Srbije, izvedena u seko tehnici. Stremljenja u arhitekturi, koji su bili pod uticajem neorenesanse, u nivou prizemlja je izražena na fasadama rustika u malteru, oblikovana kao imitacija širokih spojnica pretežno u horizontalnim redovima. Krajevi fasadnih rizalita su sa svih strana uglavnom ostali naglašeni i obrađeni u imitaciji bosiranih masivnih kvadra. Zgrada ima naglašene detalje na rizalitima, sa istaknutim trougaonim timpanonima. Krov je u urađen vidu mansardno rešenog zarubljenog konusa, sa posebno naglašenom krovnom atikom, u odnosu na osovinu samog trakta, po vertikali. U središnjoj zoni je i državni grb, izveden u reljefu.
Celokupni enterijer na prvom spratu je osmišljen na dostojanstven i reprezentativan način. Tako su bili rešeni i ulazni hol, stepenište, kabineti centralne uprave, pa čak i raskošno projektovani stanovi za upravnika i njegovog po rangu prvog saradnika. Po dubini trakta, pružajući ce po osovitni i u pravcu dvorišta, nalazi se i centralna sala za zvanične skupove, oblikovana kao amfiteatar. Što se tiče eksterijera, tu se arhitekture kompoziciono ponavljaju sa istovetno rešenmi motivima, kao i na postojećim traktovima zgrade. Sa naglašenim prilaznim tremom, do koga ce dolazi prilaznim stepeništem u obliku amfiteatra. Motiv amfiteatra dominira u odnosu i na druge motive u oblikovanju prilaznog trakta i u celosti. Zgrada se sastoji od visokok prizemlja i dva sprata, sa osnovom u obliku izduženog trapeza, sa centralno postavljenim dvorištem.
Akademski je komponovana, sa renesansnim pristupom horizontalnoj gradaciji elemenata na zidnom platnu (od rustike u donjim zonama do fino obrađenih površina, nizova stubova, timpanona, završnih venaca, portala, balkona, glavnog polukružnog ulaznog trema na naglašenom ugaonom rizalitu). Enterijer, a posebno velika dvorana za zasedanje, imala je bogatu dekoraciju sa luksuzno opremljenim predmetima.
Rekonstrukcije
Posle Prvog svetskog rata 1925. godine je dozidan još jedan sprat na zgradi. Prilikom dogradnje, apsolutno se vodilo računa ne samo o uklapanju novog dela u postojeću arhitekturu, već i o njenom objedinjavanju u okvire postojećeg gabarita u celini. Današnji izgled zgrada datira još od 1935. godine, kada je Niš postao središte Moravske banovine. Radovi su izvođeni prema projektima inžinjera Petra Gačića. Kada i cela zgrada definitivno dobija današnji oblik i volumen.
Radovi na obnavljanju i restauraciji spoljašnjosti zgrade, fasade, počinju 1976. godine, na desetogodišnjici postojanja institucije Niškog Univerziteta. Pre toga fasada je obnavljana poslednji put još sredinom pedesetih godina i to je urađeno veoma loše, tako da je nova rekonstrukcija bila neminovna. Što se tiče krovnog venaca na starom delu zgrade, koji je zajedno sa spratom dograđen 1925. godine, (izrađen od cinkovog lima u lamelama), on je dotrajao i deformisao se. U okviru završnih radova, istaknut je još i natpis ustanove, „Univerzitet u Nišu” i njen simbol u vidu bronzane plakete sa reljefom u bronzi.
Godine 1977. radovi su nastavljeni na fasadnim površinama duž čitavog keja, obuhvatajući i stari deo zgrade sve do ugla Dobričke ulice. Površine u sklopu starog dela zgrade su završnom obradom obojene tamnijim nijansama u odnosu na one iz prethodne faze. Tako su i na ovaj način u dovoljnoj meri istaknute i prezentovane faze izgradnje čitavog bloka u celini, a istovremeno naglašena i simetričnost najstarijeg dela zgrade, kada je u njoj bilo Načelstvo, sa spratom dograđenim 1925. godine.
Godine 1986. se nastavljaju radovi na sektoru iz ulica Dobričke i Šumatovačke, koji obuhvataju oba ulična trakta celog bloka zgrade od ukupno 68 + 90 (158 metara). Radovi su ovde takođe izvođeni po istom principu kao i na sektorima iz prethodnih faza, računajući tu i već primenjivana tonska izdvajanja nijansi prilikom završne obrade fasadnih površina u odnosu na odgovarajuće anekse iz obe ove ulice. Tako su se vizuelno i naglasile faze nastanka određenih partija. Sa razlikom u tome što se prilikom izvođenja radova ovde znatno više obijao dotrajali malter sa fasadnih površina, pa je samim tim i dodatno malterisano.
Može se zaključiti da je izvršena, autentična rekonstrukcija svih fasadnih elemenata u površini i do 70%, što je i razumljivo kada se ima u vidu da su oba fasadna trakta izložena zapadu, odnosno severu. Restauracija je izvršena završnom obradom fasadnih površina, zamenom dotrajale limarija, prepokrivanjem krovne površine, zamenjena je dotrajala limarija i u svim, čak i najnepristupačnijim delovima zgrade, oko krovnih nadvišenja i iznad njih.
Univerzitet u Nišu, je kao pravno lice investirao sprovođenje radova na doterivanju spoljnjeg izgleda objekta, zajedno sa restauracijom fasadnih površina od samog početka radova 1976. godine, pa sve do definitivnog završetka 1986. godine. Za stručni nadzor prilikom izvođenja radova na svim sektorima bio je zadužen Zavod za zaštitu spomenika kulture u Nišu.
Godine 1987. se izvode radovi na uređenju dvorišnog prostora i radovi u okviru enterijera. Radovi se sprovođeni na prostoru zatvorenog dela dvorišta zgrade, u ukupnoj površini od oko 740 m2. Takođe treba izdvojiti reprezentativno uređenje unutarnjeg prostora sale Univerzitetske biblioteke i Regionalne privredne komore.
Priredio:
Novaković Milan
Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.
