Razuđena urbanistička struktura Naisa, sa utvrđenjem, gusto naseljenim stambenim kvartovima, vilama u okolini, obližnjim predgrađem, odražavala se na broj i raspored nekropola.
Najstarije groblje Naisa, koje bi pripadalo gradu u vreme njegovog početnog razvoja (I–III) vek, nije dokumentovano na terenu, iako znamo da je postojalo prema brojnim nadgrobnim spomenicima sa natpisom, od kojih je najveći procenat baš iz ovoga doba.
Pojedinačni nalazi grobova sa opaljenim rakama koji se u hronološkom vidu vezuju za ovaj period, otkriveni su na više međusobno udaljenih mesta u biližoj okolini grada. Tako su u Jagodin-mali, u ulici Kosovke devojke, otkrivene tri groba u kojima su sahranjenespaljene kosti pokojnika (nekropola). Kako su ovi grobovi bez čvršće konstrukcije (obično plitka jama kružnog ili ovalnog oblika, ponekad u dva etaža, sa opaljenim zidovima) ako je takva nekropola i postojala, ona je morala biti potisnuta, a zatim i uništena mlađim ukopima koji su se sa kasnoantičkom nekropolom, širili na ovom terenu.
Usamljeni su i nalazi grobova sa spaljenim pokojnicima u temeljima Tehničkog fakulteta i malo je verovatno, kao i u prethodnom slučaju, da se radi o organizovanim nekropolama kakve poznajemo u drugim naseljima. Nije, dakle, poznato mesto gde se nalazila najstarija nekropola rimskog Naisa sa kamenim spomenicima; možda u neposrednoj blizini vojnog logora, odnosno naselja, pa je širenjem grada u III i IV veku premeštena dalje od urbanizovane gradske zone na teren današnje Jagodin-male. Prema nekim indicijama, kod Viničke kapije, na severnom izlazu iz Tvrđave; ovde je nađeno nekoliko nadgrobnih spomenika sa natpisom, doduše izvan arheološkog konteksta, a u novije vreme i nekoliko ranih grobova iz II i III veka.
Jagodin-mala
Teren na desnoj obali Nišave obuhvaćen nazivom Jagodin-mala dosada je najbolje istraženo područje antičkog Naisa. Arheološki radovi se izvode na ovom lokalitetu od 1933. godine, a posle drugog svetskog rata od 1956.godine, sa prekidima punih deset godina. Ovim radovima kao i putem brojnih slučajnih nalaza, utvrđene su granice jedne od najrasprostranjenijih kasnoantičkih nekropola u našoj zemlji: istočno od osnovne škole “Njegoš “, zapadno do zgrade Tehničkog fakulteta; na severnoj granici nalazi se konzervisana grobnica sa dve kalote u Knez-selskoj ulici, dok su grobovi prema jugu dosezali do današnjeg, a verovatno i u antičko doba korita Nišave.
U hronološkom vidu, nekropola u Jagodin-mali je u upotrebi u dugom periodu od IV do VI veka. Prema jednoj tipološkoj podeli razlikuju se: slobodno ukopani grobovi (tip I), grobovi bez zidane grobne konstrukcije, ograđeni kamenim oblucima (II), grobovi sa pokrivačem od opeka ili tegula (III sa 4 varijante), grobovi građeni od opeka, omalterisani sa spoljne i unutrašnje strane (IV sa 2 varijante), poluobličasto zasvedene grobnice pravougaone osnove (V sa 2 varijante), grobnice sa kvadratnom osnovom i svodom u obliku kalote (VI).
Najveći broj grobova, naročito zidanih grobnica bio je opljačkan delom još u antičko doba (kako to pokazuju otvori na svodovima grobnica). Tamo gde su nezaštićeni, zapaža se siromaštvo u prilozima, što je svakako posledica i hrišćanskih učenja o zagrobnom životu, a s njim i zabrana polaganja priloga uz pokojnike. Nedostaju i nadgrobna obeležja, pa je teško donositi određenije zaključke o socijalnom, verskom, demografskom ili bilo kakvom drugom aspektu gradskog stanovništva koje je tu sahranjivano. Najčešći prilozi u grobovima su keramičke i staklene posude, amfore, narukvice od bronzane žice, gvozdeni prsten, kopče, prsten od bronzane žice, fibula, bronzane naušnice, staklene bočice, perle od staklene paste i tako dalje.
Grobnice sa freskama
Između brojnih objekata sličnih po formi i načinu zidanja, pažnju privlače grobnice čiji su unutrašnji zidovi i svod dekorisani, slikani fresko-tehnikom. Ovi dragoceni spomenici pružaju istraživačima mogućnost da tumačenjem prikazanih scena, likova i simbola, nađu odgovore za mnoga pitanja kada se radi o verskim kretanjima u tadašnjem društvu ili o stepenu njegovog socijalnog i kulturno umetničkog progresa.
Do sada su poznate tri takve grobnice. Najpre ona koja je otkrivena 1933. godine nedaleko od Mosta mladosti, ispod današnjeg puta za Jagodin-malu. Iz škrtog izveštaja i crteža kojima raspolažemo (grobnica je uništena prilikom gradnje puta), zaključujemo da je pravougaone osnove sa poluobličastim svodom, njena unutrašnjost dekorisana je freskama sa vegetabilnim ornamentom izvedenim crvenom bojom, a tu su i hristogram i drvo života. Prema jednom novčiću Anastazija I koji je nađen u unutrašnjosti grobnice, ovaj objekat se datuje u VI vek.
Slična prethodnoj je grobnica u krugu Fabrike tekstila, nedaleko od Knez-selske ulice, koja je ostala sačuvana, danas teško pristupačna u podrumu kotlarnice. Iste je konstrukcije kao i prethodna, a njena unutrašnjost ukrašena je takođe biljnim ornamentom crvenom, zelenom i braon bojom.
[foldergallery folder=”images/galleries/nekropole-nitex”]
Najznačajnija je svakako grobnica sa freskama u dvorištu Doma srednješkolske omladine u ulici Kosovke devojke. Otkrivena 1953.godine, kao slučajan nalaz, grobnica ima pravougaonu osnovu (dužina 2.63 metara, širina 2.23 metara), poluobličasto je zasvedena (visina 1.78 metara). Na istočnoj strani nalazi se ograđeno stepenište i ulaz zatvoren kamenom pločom koja se vertikalno spuštala u žljebove dovratnika. Unutrašnjost grobnice podeljena je pregradnim zidovima na tri ili četiri groba u obliku kovčega bez poklopca. Građena je od opeka, sa unutrašnje strane oblepljena tankim slojem maltera. Opljačkana još u antičko doba, sa svodom koji je ponovo probijen 1953.godine, grobnica, izuzev nekoliko poremećenih kostiju, nije dala nalaze koji bi je blize hronološki odredili.
Slikana dekoracija zahvata celu unutrašnjost grobnice, delom i pregradne zidove (iznad kovčega) do temena svoda. Na istočnom zidu iznad ulaza u grobnicu, prikazan je Hristov monogram u vencu od palmovog lišća, sa apokaliptičnim slovima alfa i omega, a ispod monograma izlazi na obe strane po jedna palmova grana. Sa svake strane pored ulaznih vrata naslikana je po jedna stojeća figura obučena u dugačke haljine sa širokim rukavima i dve šire trake koje se spuštaju od otvora vrata do donjeg ruba tunike (clavus): južna, sa bradopm i gustom kosom, drži u rukama otvorenu knjigu (codex), severna, sa izduženim likom, desnom rukom blagosilja sa dva prsta, a u levoj drži savijen svitak. Obe figure su bez nimba. Pored njih je drveće i rastinje koje izvire iza ograde u donjoj zoni.
Na zapadnom zidu grobnice, kao pandan predstavama na ulazu, Hristov monogram okružen vencem i nimbom. Na severnom zidu iznad groba, prikazana je rajska ograda (transena) koja po hrišćanskom verovanju onaj svet od ovoga; ima ukrštene podeoke iza kojih su rastinje i palmovo lišće, dok su rombična polja napunjena crvenom, oker i zelenom bojom. Na vertikalnim stubovima ograde herme – biste bez ruku koje su, iako antičkog, paganskog porekla, ovde prikazane kao dekorativni element. Iznad ograde i na celom svodu, vinova loza sa lišćem, grozdovima (zelena, oker boja) i predstavama ptica – uobičajena scena raja slična onim u prethodne dve grobnice sa freskama, poznata sa mnogih starohrošćanskih spomenika.
Sumarnom opisu predstava u jagodinmalskoj grobnici, dodali bismo i nekoliko reči o problematici koju one svojim ikonografskim sadržajem i simboličnim značenjem pokreću. Najpre o pitanju o kome je vođena opširna diskusija: koga predstavljaju četiri stojeće figure na istočnom i zapadnom zidu grobnice? Kada se radi o predstavama na ulazu u grobnicu, analogije sa sličnim figurama u katakombama u Rimu govore da su u pitanju sveci, apostoli Petar (južno) i Pavle (severno) od ulaza kao zaštitnici i posrednici za umrle.
Više teškoća pričinjava identifikovanje ličnosti prikazanih na zapadnom zidu. Prema istim kriterijumima, proizilazi da bi tu mogli biti prikazani apostoli, ali i mučenici, episkopi i druga sveta lica čije se prisustvo može objasniti željom pokojnika da su sa svetima u raju, to jest, da ih sveti uvode u raj. Treba imati u vidu, naime, da je Nais u kasnoj antici bio episkopsko sedište, snažan verski centar, pa je prema tome morao imati i svojemučenike, čije su relikvije čuvane i poštovane u gradu. Verovatno je da su i neke od jagodinmalskih crkava imale funkciju grobnih bazilika ovih mučenika, oko kojih se tada obično grupisala nekropola ili jedan deo njih.
Individualni karakter prikazanih ličnosti i odsustvo nimba (znaka svetosti, atributa Hrista, kasnije i anđela i svetih lica), uz neke druge elemente, navode na pomisao da se možda radi o svetovnim licima – stanovnicima grada izvan svešteničkog staleža, koje je trebalo sahraniti u grobnici; njihovi portreti bi u takvom slučaju bili načinjeni za života, kako je to često činjeno u svim epohama i pre i posle niške grobnice. Oslonac za takve pretpostavke traži se u činjenici da su u unutrašnjosti grobnice mogla biti sahranjena četiri lica (dakle isto onoliko koliko je figura na zidovima), što se zaključuje prema unutrašnjoj podeli prostora u grobnici.
Što se tiče vremena u kome je podignuta grobnica sa freskama, svi su istraživači saglasni da je u pitanju neki datum s kraja IV veka. Kada je reč o umetničkoj vrednosti fresaka u jagodinmalskoj grobnici, ukazali bismo na neke elemente koji nam se ovde čine karakterističnim. Pada u oči, najpre, njihova originalnost, na tlu koje ni u bližoj niti u daljoj okolini nema uzora ni paralela. U krutim okvirima crkvenih dogmi koje su umetnosti ostavljale sve manje sloboda u vrstama (odsustvo skulptura, reljefa i dr.) i kreaciji, predstave na freskama izražavaju visok stepen umetnikove prisutnosti.
Tekst je deo projekta „Duhovna baština Panteleja“ koji je podržan od strane GO Pantelej u okviru Konkursa za sufinansiranje projekata proizvodnje medijskih sadržaja. U tekstu korišćeni istorijski podaci Eparhije Niške.
Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.
