Na blago nagnutim padinama okolnih bregova i širom prostrane, plodne kotline u kojoj je ležao Naisuss, izvan gusto naseljenog i urbanizovanog gradskog jezgra, podizane su vile. O izgledu ovih objekata, njihovoj rasprostranjenosti, funkciji koju su imali, dosta se zna.
Obično su to prostrane zgrade sa više prostorija za smeštaj i preradu poljoprivrednih proizvoda (vila rustica fructuaria) i stambenim objektom ponekad luksuzno ukrašenim mozaičnim podovima, freskama na zidovima, skulpturama (vila rustica habitatoria). Često su vile utvrđivane bedemom sa jakimkulama i opkopnim šančevima, naročito ako se nalaze podalje od grada. Njihovi domaćini su privatna lica, veterani, imućni trgovci ili pripadnici gradske aristokratije.
Vila je bilo u svim oblastima rimskog carstva, naravno najviše tamo gde su postojali povoljni uslovi za organizovanje poljoprivredne proizvodnje. U oklini Naisa vile su otkrivene na Viniku, na Gorici, u Medijani i na brežuljku“Ribnik“ severozapadno od grada. Arheološki nisu istražene, izuzev nekoliko Medijanskih građevina, i o njihovom izgledu ne znamo mnogo.
Vila na Medijani
Najveću površinu zauzimalo je naselje sa vilama Mediana, predgrađe Naisa udaljeno od grada tri milje. Vile su otkrivene na uzvišenoj lesnoj zaravni, na levoj obali Nišave uz trasu puta na istok prema Serdiki. Prostiru se na površini koja približno zahvata oko 40 ha., između“Starog Vodovoda“ (današnji Kamp Medijana) i sela Brzi Brod u smeru istok – zapad; između fabrika Elektronske industrije i obale Nišave u smeru sever – jug. Na ovom prostoru je otkriveno više vila i poljoprivrednih objekata, čiji su ostaci plitko ispod površine (počev od 20 cm dubine) relativno dobro sačuvani. Arheološka ispitivanja na području Medijane započeta su vrlo rano, ako se izuzmu Kanicova kopanja i obilasci terena još 1932.godine, potom nastavljana gotovo bez prekida sve do 1939.godine (Slavetić, Bratanić). Prilikom ovih radova otkriveno je više objekata, među kojima i zgrada sa mozaicima iznad koje je 1936.godine podignut današnji Muzej na Medijani. U godinama pred drugi svetski rat delimično su otkrivene i terme (danas vidljive i konzervirane zapadno od muzeja), deo palate, vile sa peristilom, poljoprivredni objekat (žitnica) sa pitosima, vodotoranj, a takođe i više drugih građevina sa podovima u mozaiku čija se namena sa sigurnošću ne može utvrditi. U periodu posle drugog svetskog rata, tačnije 1961.godine, izvršena su prva opsežnija istraživanja (M.Grbić) sa ciljem da se preciznije utvrdi prostranstvo Medijane, njen izgled, komunikacije, raspored važnih objekata i sl., odnosno da se ustanove osnovna urbanistička shema i stratigrafske karakteristike naselja. Arheološkim sondiranjem terena dobijeni su podaci koji dobrim delom odgovaraju na postavljena pitanja.
Medijanske vile nisu postavljane jedna uz drugu, već ih dele široki međuprostori, bašte ili poljoprivredna imanja. Pored rezidencijalnih, luksuznih građevina sa podovima u mozaiku, freskama na zidovima, ukrašenih skulpturama i raznobojnim mermerom, tu su i objekti za smeštaj poljoprivrednih proizvoda i njihovu preradu. Središte naselja nalazilo se po svoj prilici oko današnje zgrade muzeja, i njegovo je sistematsko otkrivanje u toku. Podizanje vila na Medijani započeto je verovatno krajem III veka, a nastavljeno, sa većim intenzitetom u IV veku kada Nais, a s njim i Medijana, postaju privremena rezidencija careva, ugodno odmorište na dugim i čestim putovanjima. Budući bez odbrane; naselje na Medijani je češće nego Nais bilo izloženo ratnim pustošenjima, pljačkanjima naročito u nemirnim vremenima koja prethode hunskoj opsadi Naisa, a i kasnije tokom celog V veka. Stanovnici Medijane su se zato, u vreme opasnosti, povlačili sa dragocenostima u utvrđeni Nais, a objekte ostavljali na milost i nemilost neprijatelju. Pretpostavlja se da je ovaj kompleks izgrađen negde oko 330. ili posle 330. godine. Medijana je dugo skrivala mozaik sa 471,5 kvadratnih metara u čijem je kružnom medaljonu prikazana krilata Meduza izuzetne lepote, a tek novim istraživanjima otkrivena je i sasvim jedinstvena grobljanska crkva s kraja IV. veka u čijoj se unutrašnjosti pojavljuje Hristov monogram. Posebno važno otkriće je bronzana ograda iz 326. godine koja je okruživala ceo ovaj kompleks.
U bici kod Jedrena, 378. godine, gine rimski car Valens koji je držao istočnu oblast carstva pa Goti preplavljuju ove krajeve. Od tada Medijana više nije carska rezidencija, ali ostaje carsko imanje na kojem se formira neka seoska zajednica koja i dalje donosi prihode carskoj blagajni. Već u drugoj polovini 4. veka rimski carevi više nisu posećivali Medijanu. Pronađeni su temelji crkve koja je temenom apside nalezala na stariji zapadni ogradni zid. Crkva je malih dimenzija i skromno zidana. Zidovi su rađeni od rečnih oblutaka koji su ređani i vezivani blatom do određene visine. Preko njih su postavljene ravne grede i krov, verovatno na dve vode. Arheolozi su došli do jedinstvenog otkrića kada su u malternom patosu centralnog dela crkve, ispod naslaga zemlje, otkrili kvadratno mozaičko polje veličine od oko 50×50 centimetara. Na njemu je bio ucrtan Hristov monogram, od kombinacije slova H i R. Ovakav isti monogram pronađen je u još jednoj od niških grobnica u kojoj su bile freske. Zanimljivo je da ovakav tip crkve do sada nije pronađen na Balkanu.
Veliko otkriće
Veliko otkriće na Medijani je pronalazak tri cela i jednog prepolovljenog dela bronzane ograde na kojoj se kao ukras nalaze glave meduza i lavova. Radi lakšeg spajanja tih delova ograde, svaki deo obeležen je s jedne strane rimskim, a sa druge, grčkim brojevima. Između tih delova nalazili su se stubići na čijim su vrhovima bila poprsja božanstava, u podnožju njihove noge, a ako je bilo muško božanstvo, prikazane su i genitalije. Na pronađenim stubićima je lik boga lekara Asklepija, na drugom, koji je oštećen, verovatno je lik boginje zdravlja Higije, na trećem je lik Lune, boginje Meseca, a na četvrtom je, po svoj prilici, lik boga Sunca Sola. U prvi mah se mislilo da je ova ograda pripadala nekom paganskom hramu i da je odvajala najsvetiji deo hrama od prostora gde su se okupljali vernici. Međutim, naknadnim istraživanjem otkriveno je da se slična ograda nalazi i na reljefu Konstantinovog slavoluka u Rimu. Zasad postoje dve pretpostavke – ili je to bila ograda u paganskom hramu ili ograda koja je služila za carski ceremonijal!
Ovakva ograda do sada nigde nije pronađena na teritoriji Rimskog carstva. Prema nekim tipskim karakteristikama, za sada je zaključeno da bi ona mogla biti izrađena negde u prve dve decenije IV.veka. Pronalazak bronzane ograde, s jedne, i crkve, s druge strane, pokazuje vreme kada hrišćanstvo napreduje a kada je paganstvo u odstupnici. Moguće je da su pagani sakrili tu ogradu misleći da će hrišćanstvo brzo da nestane.
Hristov monogram i krst
Hristov monogram Konstantin koristi još od 312. godine. Prema predanju, uoči bitke sa Maksencijem, Konstantinu i njegovoj vojsci ukazao se na nebu ovaj svetlosni znak sa natpisom „Ovim ćeš pobediti“, a onda mu se u snu javio i Spasitelj s istim znakom, rekavši da ga stavi na ratne zastave. Ujutro je Konstantin naredio da se na sve ratne zastave stavi Hristov monogram, koji je je stavio i na svoj šlem, a vojnici na svoje štitove. Božju milost Konstantin je odmah osetio i počeo da beleži pobedu za pobedom iako je suparnik bio jači. Konstantin je stigao skoro do Rima. Odlučujuća bitka odigrala se kod Milvijskog mosta.
Uveren u svoju pobedu, Maksencije je krenuo da od svog glavnog vojskovođe preuzme komandu. Ali, kada je na njega kročio, most se srušio. Maksencije je pao u Tibar i udavio se. Konstantin svečano ulazi u Rim i postaje vladar zapadnog dela carstva. Posle pobede nad Licinijem na istoku, postao je jedini vladar tada najmoćnije imperije. Ovaj znak u upotrebi je negde do druge polovine IV.veka, kada se javlja krst sa zavijutkom na vrhu kao slovo R. Posle toga javlja se samo krst koji je, prema predanju, Konstantinova majka carica Jelena pronašla na Golgoti. I od tog vremena u upotrebi je (na novcu i spomenicima) krst kakav i danas koristimo.
Istražen samo delić blaga Medijane
Istraživanja na Medijani još nisu završena. Posetioci danas mogu da vide samo ostatke temelja, mozaika i mermernih figura koje su ukrašavale ovo carsko odmaralište. Dragoceni arheološki nalazi, od kojih su neki izuzetne lepote, čuvaju se u Narodnom muzeju u Nišu i Muzeju Medijane u Brzom Brodu, selu nadomak Niša. Svim dosadašnjim arheološkim ispitivanjima, koja traju čitavih 75 godina, otkriveno je samo osam procenata blaga koje se čuva na ovom lokalitetu! Iskopavanja se nastavljaju sa mnogo više ambicija, snage i novca. Istraživači veruju da ih na Medijani čekaju nova epohalna otkrića.
Arheološko nalazište Medijana u Nišu jedan je od prioriteta Ministarstva kulture Srbije, a vredni mozaici na tom lokalitetu uskoro bi trebalo da budu dostupni javnosti, rekla je u sredu, 4.II.2009. godine, državna sekretarka za kulturu, Nadica Momirov.“Za projekat zaštite arheološkog nalazišta Medijana izdvojeno je 50 miliona dinara, a još tolika je vrednost projekta. Dodatna sredstva biće prikupljena u saradnji s gradom Nišom“, rekla je Nadica Momirov prilikom obilaska Medijane.
Spomen iz četvrtog veka, Alo.rs (Foto: Vesna Torović)
Projekat zaštite Medijane predviđa izgradnju objekta od platna s drvenom konstrukcijom površine 11.000 kvadratnih metara i raspona od 72,5 metara, koji bi pokrio vilu s peristilom i terme
ODLOMAK IZ KNJIGE
„Zemlja najlepše patnje“
Milan Novaković
Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.
