Prvi Istorijski Arhiv u Srbiji, prebačen u Beograd. Za 166 godina od kako je sagrađena, zgrada niškog Istorijskog arhiva u Tvrđavi promenila više namena i korisnika Kartografski ured, podoficirska škola, zatvor.
Zgrada Istorijskog arhiva Niša smeštena je u severozapadnom delu niške Tvrđave, bliže Vinik-kapiji. Prizemni je objekat sa osnovom izduženog pravougaonika velikih dimenzija. Ime projektanta nije poznato. Zgrada Arhiva jedini je vojni objekat izgrađen u Tvrđavi posle oslobođenja Niša od Turaka. Podignuta je oko 1890. godine. Korišćena je najpre za smeštaj Kartografskog odeljka srpske vojske. Skoro punu deceniju je ova institucija delala u Tvrđavi, prikupljajući kartografske podatke za novooslobođene oblasti na jugu Srbije. Na početku veka, kada je kartografsko odeljenje premešteno u Beograd, pa sve do Prvog svetskog rata, u ovoj zgradi bila je smeštena prva podoficirska artiljerijska škola u Nišu.
U Prvom svetskom ratu bugarski okupatori koristili su ovu zgradu kao zatvor. U njoj su, naročito posle ugušenja Topličkog ustanka 1917. godine Bugari držali zarobljene ustanike i rodoljube. Odavde su mnogi, kroz kapiju smrti, završili pod kuršumima u rovu iza Tvrđave. Između dva svetska rata zgrada Arhiva je korišćena kao kasarna, pošto je Tvrđava i dalje bila vojni objekat.
Istorijski arhiv Niš osnovan je kao arhivsko središte 24. aprila 1948. godine Odlukom Ministarstva prosvete NR Srbije, čime je u Nišu zvanično započela organizovana društvena briga o pisanim dokumentima. U svojoj, dugoj istoriji, Arhiv je menjao naziv, organizaciju i teritorijalnu nadležnost. U periodu od 1951. do 1956. godine bio je Gradska državna arhiva, od 1956. do 1959. godine bio je Istorijski arhiv sreza Niš, sa širokom teritorijalnom nadležnošću, koja je obuhvatala 16 opština srezova Niš, Prokuplje i Pirot. Formiranjem okruga u Srbiji 1991. godine, arhivska odeljenja u Prokuplju i Pirotu prerasla su u samostalne arhivske ustanove, a nadležnost Istorijskog arhiva Niš svedena je na teritoriju grada Niša i opština Ražanj, Sokobanja, Aleksinac, Svrljig, Merošina, Doljevac i Gadžin Han.
Danas ova zgrada predstavlja izuzetan centar arhivske građe. Po veličini je odmah iza Beogradskog arhiva. Poseduje vrednu građu između 18. i 20 . veka, kao i bogatu biblioteku. Istorijski arhiv Niša predstavlja značajnu instituciju za proučavanje prošlosti Istorije juga Srbije. Zgrada Arhiva, kao poslednji javni objekat vojne arhitekture sa kraja 19. veka u Tvrđavi, stavljena je pod zaštitu zakona, juna 1975. godine.
U zgradi Istorijskog arhiva Niš, koja je i sama kulturno dobro pod zaštitom države, zaštićeno je ukupno 897 fondova vredne arhivske građe. Fondovi su razvrstani u tri osnovne grupe:
a) arhivski fondovi državnih organa, ustanova,organizacija i drugih institucija;
b) porodični i lični arhivski fondovi;
v) zbirke.
Najveća količina arhivske građe sačuvana je o radu Skupštine sreza Niš (1944-1967) – 1225 kutija dokumentacije zauzelo je čitav jedan depo. Ništa neobično, ako se zna da je niški srez u svom sastavu 1946. godine imao 39 opština sa brojnim organima, sekretarijatima, odeljenjima, upravnim ustanovama i inspekcijama za sve oblasti društvenog života, od unutrašnjih poslova i opšte uprave do socijalne politike, narodnog zdravlja, rada i radnih odnosa.
Arhivska građa je kategorisana – u Istorijskom arhivu Niš zaštićeno je 56 fondova arhivske građe od izuzetnog i velikog značaja. Fondove od izuzetnog značaja proglasila je Vlada Republike Srbije, a Arhiv Srbije, na predlog niškog Arhiva, ustanovio je spisak fondova od velikog značaja.
Arhiv čuva i 56 starih knjiga nastalih od 1788. do 1867. godine. Najstarije među njima, zavedene pod rednim brojem 1. su ,,Basne Ezopove i drugih basnopiscev”, koje je preveo i priredio Dositej Obradović, a štampane su u Lajpcigu 1788. godine, kao i primerak knjige prvog srpskog istoričara Jovana Rajića, autora ,,Istorije raznih slovenskih narodov”, izdate 1794. godine u Beču. Tu je i Zbornik sa 108 zakona, uredbi i uredbenih ukaza u knjaževstvu Srbiji od 1849. do 1850. godine. Arhiv takođe čuva i 128 retkih knjiga nastalih u periodu od 1868. do 1945. godine, zatim 1.610 naslova niške periodike, od kojih se 672 odnosi na staru štampu. Najstarije su ,,Niške novine” iz 1886. godine i ,,Sloboda”– list za politiku, privredu i književnost iz 1889. godine. Iz te godine Arhiv čuva i 12 primeraka najstarijeg dečjeg lista ,,Đače”, čiji je izdavač bio učitelj Petar Niketić.
U Istorijskom arhivu Niš zaštićeno je 213 crkvenih matičnih knjiga rođenih, venčanih i umrlih iz perioda od 1832. do 1913. godine sa teritorije koja mu je data u nadležnost.
U Arhivu se čuvaju i zbirke pozivnica, razglednica, čestitki, plakata, fotografija i zbirka varia, sa oko 1.000 vrednih pojedinačnih predmeta. Pod brojem 1. je najstariji dokument Istorijskog arhiva u Nišu – bakrotisk iz 1737. godine.
tekst napisao:
M.A. Mladen Stanković
Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.
