Simbol Niša: Saborni hram treći je po veličini u Srbiji
Saborna crkva je jedna od naposećenijih u gradu a ujedno i najveći hram Srpske pravoslavne crkve u Nišu. Posvećena je silasku Svetog duha – Svetoj Trojici. Posle hrama Svetog Save i crkve Svetog Marka u Beogradu, Saborna crkva u Nišu je najveća u Srbiji.
Crkvu su počele da grade Nišlije još 1856. godine, u trenutku kada je u Nišu živelo 12.000 pravoslavnih Srba. Pre izgradnje desio se Pariski mir 1856. godine kojim je Turska, na insistiranje zemalja, priznala ravnopravnost muslimana i hrišćana. Tada je bilo dozvoljeno zidanje novih i obnova starih crkava, kao i otvaranje škola. Velike zasluge pripisuju se episkopu Janićiju. On je dao veću sumu novca i pozvao imućnije Nišlije da se pridruže u izgradnji. Naredne godine sklopljen je ugovor sa protomajstorom, projektantom i neimarom Andrejom Damjanovićem iz Velesa o gradnji trobrodne bazilike sa pet kubeta. Hram je završen tek nakon 16 godina, tačnije 1872.
Sama pozicija crkve je u srcu grada a polovinom devetnaestog veka to bio deo Niša gde su živeli uglavnom Srbi. Svečano osvećenje obavljeno je nakon oslobođenja Niša 13. februara 1878. godine na dan svetog Simeona Mirotočivog, a tu su prisustvovali mitropolit Mihajlo i kralj Milan Obrenović.
Na gornjoj galeriji sa severne strane nalazi se kapela posvećena Svetom Jovanu Krstitelju, dok se sa južne strane galerije nalazi kapela posvećena Svetom Simeonu Mirotočivom.
Živopisanje hrama je usledilo tridesetih godina XX veka, a radove je izvodio Vladimir Predojević, akademski slikar iz Beograda. Rad je ocenjen kao veoma uspešan sa velikom tehničkom i kolorističkom savremenošću i jasnoćom sadržaja. 1913. godine ruski car Nikolaj skupocene sasude, a Ivan Vasiljević je 1902. godine pokloni veliki krst sa ruskm i srpskim svecima i ikonu Bogorodice koja je otpčena čistim zlatom. Posebnu dragocenost ove crkve predstavljaju delovi moštiju Svetog Velikomučenika Artemija. Veliku vrednost ima i plaštanica rađena belom srmom i zlatnim žicama, optočena čipkom.
Na zvoniku je veliki časovnik i pet ogromnih zvona livenih u Vršcu od 1877. do 1881. godine. Najznačajniju vrednost Sabornog hrama u Nišu imao je ikonostas koji se sastojao od 54 ikone.
Ikonostas
Od svog nastanka hram je darivan značajnim kulturnim i religijskim stvarima velike vrednosti. Tu se izdvajaju 20 ikona velikog srpskog slikara Đorđa Krstića, zatim ikone Pavla Čortanovića, Milutina Markovića i Steve Todorovića. Dimenzije ikonostasa su 19 puta 12 metara i izrađena je u pet zona, dok je armatura urađena u duborezu sa pozlatom.
Izrada ikonostasa za ovu crkvu bila je prekretnica u srpskom crkvenom slikarstvu. Ikonostas je urađen u do tada novom stilu, akademskom realizmu, razvijenom u minhenskoj slikarskoj školi.
Prva završena ikona Đorđa Krstića pod nazivom „Smrt Kneza Lazara” izazvala je pravi potres u srpskoj javnosti i raspravu koja je ostala pod imenom „polemika o pravoslavnosti”. Ikona je izrađena u realističkom stiju i predstavljala je svetog kneza Lazara na umoru, sa anđelom koji sleće po njegovu dušu.
Bombardovanje 1944. godine
Tokom savezničkog bombardovanja 4. aprila 1944. godine, teško je oštećen hram. Saveznici su bili obavešteni da su Nemci u porti držali benzin, a u dvorištu parkirali automobile. Da li je to uticalo na to da se bombarduje ovaj deo grada još uvek nije poznato ali je tada srušen severoistočni zid crkve, a potpuno je uništena galerija hrama kapela posvećena sv. Jovanu Krstitelju. Nije ostao pošteđen ni glavni brod hrama. Zahvaljujući donacijama crkva je brzo sanirana i osposobljena za bogosluženja.
Požar 2001. godine
Hram je 2001. izgoreo u požaru. Vatra je zahvatila hram u rano jutro 12. oktobra a prvi znaci plamena bili su prijavljeni oko 4:00 časova. Usled neadekvatnih uslova za prilazak vatrogasnih kola, radova u samoj okolini crkve, parkiranih vozila ispred crkve, velikoj količini lakozapaljivih materijala vatrogasci nisu bili u mogućnosti da priđu i ugase požar tako da je hram dobrim delom uništen. Požar je obuzdan tek nešto posle 9:00. Od Saborne srkve ostale su samo zidine. Uzrok požara još uvek nije razjašnjen ali se nagađa da je u pitanju nepažnja jer su se tih dana izvodili radovi na postavljanju podnog grejanja.
Određene stvari poput grafita u okolini i u dvorištu crkve izazivali su sumnju da se radi o podmetanju požara međutim nema nikakvih dokaza za tako nešto. U požaru je izgoreo kompletan ikonostas, koji je, gotovo u celini naslikao poznati srpski slikar Đorđe Krisića. U plamenu su nestale i Carske dveri, najdekorativniji deo niškog ikonostasa. Plamen je progutao i kompletan ikonostas koji je uradio beogradski duborezac Luj Kapelnik, dok su uništene freske, manjeg značaja, rad beogradskog slikara Vladimira Predojevića.
Sačuvana je jedino freska Sv.Trojice, koju je 1999. godine obnovio niški fresko slikar Milorad Cvetković.
Ubrzo nakon požara 2001. godine Episkop niški Irinej pokrenuo je obnovu hrama. Mnogi dobrotvori, Vlada Republike Srbije, privatne firme, Nišlije pritekli su u pomoć. Hram je u potpunosti obnovljen i osveštan 8. oktobra 2006. godine. Crkvu je osveštao Mitropolit zagrebačko-ljubljanski Jovan, sa arhijerejima Srpske pravoslavne crkve.
Oktobra lane navršilo se ravno dve decenije od kako se desio požar, o čemu su Niške Vesti pisale.
OVO NIŠLIJE DO SADA NISU VIDELE: Saborna crkva je trebala da se vidi još od Stalaća
Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.
