OŽILJCI RATA: Slike Niša nakon oslobođenja 1944. godine

Grad Niš bombardovan je za vreme Drugog svetskog rata, u periodu od 1941 godine do 1944 godine, čak 67 puta. Bombardovala su ga skoro sve zaraćene strane, na početku rata Nemci 8. aprila 1941. godine, zatim najviše i najrazornije saveznici-Englezi i Amerikanci počev od 20. oktobra 1943. godine i jednom avijacija Sovjetskog saveza.

Saveznici su sa 40 teških bombardera 20. oktobra 1943. godine u 13 sati bombardovali železničke komunikacije i postrojenja Železničke radionice u zapadnom delu grada i pored velikih razaranja ubili 700 građana Niša.

U sećanju Nišlija najupečatljivije je ostalo savezničko bombardovanje grada na Veliki petak 5. aprila 1944. godine.

Usledio je prvi udar u 15 sati zatim drugi u 15:15 sati i treći najrazorniji u 15:40 sati. Na grad je izručeno 248 bombi od kojih samo tri nisu eksplodirale, a bombe su imale od 100 do 500 kgilograma. Poginulo je 88 ljudi a teže ranjeno 184.  Stradala je Saborna crkva, industrijski objekti, železnička radionica sravnjena sa zemljom a pogođena je i Finansijska direkcija. Bombardovanje su izvršile 446, 447 i 448, 321 bombarderska grupa -12 vazdušne komande Ratnog vazduhoplovstva SAD.

Ni oslobođenje Niša koje je usledilo 14. oktobra 1944. godine nije sprečavalo saveznike da izručuju bombe na grad. Konačni skor savezničkih bombardovanja bio je preko 1800 ubijenih građana i oko 800 ranjenih, potpuno uništena industrijska infrastruktura, razorene putne komunikacije, mostovi i eletkrična mreža, prekinute telegrafske i telefonske veze i veliki broj privatnih kuća i objekata. Niš se tako našao na listi najrazaranijih gradova bombardovanjima na Balkanu a na jugu Srbije. Ispred njega je po stradanju bio samo Leskovac.

Onaj ko bi prošao kroz grad nakon oslobođenja video bi jednu tragično unakaženu naseobinu koja je svojevremeno bila druga srpska prestonica. Trgovi, ulice i prilazi gradu bili su potpuno zakrčeni ruševinama i demolirani bombama. Vodovodna, električna i kanalizaciona mreža su bile u kvaru, a fabrike i magacini opljačkani i porušeni. Komunikacije između leve i desne obale Nišave su bile u prekidu jer su sva četiri mosta bila teško oštećena. Železničke stanice nisu bile u stanju da prihvate i otpreme nijedan voz. Zbog toga što je bila zapaljena zgrada glavne pošte u kojoj je izgorela i telefonska centrala sa centralnom baterijom i 600 brojeva kao i telefonska centrala za međugradsku vezu sa 30 linija, prekinute su komunikacije sa drugim mestima. Odsek za obnovu okružnog narodnooslobodilačkog fronta prikupio je podatke da je uništena 1/7 od preko 10.000 stambenih zgrada koliko je u gradu bilo pre rata. Broj uništenih kuća i zgrada bio je veći od broja podignutih u periodu od 1901. do 1918. godine. Zgrada Gradskog narodno-oslobodilačkog pokreta (danas zgrada Narodne biblioteka) bila je potpuno demolirana sa uništenim vodovodnim i drugim instalacijama. Osam hiljada građana Niša bilo je bez krova nad glavom ne računajući one čije su kuće bile neuslovne za život ili sklone rušenju.

Od devet škola koje su radile tokom rata nijedna nije ostala čitava a dve su bile potpuno ruinirane. Najveću i neporavljivu štetu je pretrpeo, uzevši u obzir sve kulturne institucije, Narodni muzej. Direktnim avionskim pogodkom srušena je Kuća Hristodula stara preko 120 godina jedan od retko preživelih primeraka starobalkanske arhitekture u kojoj je muzej bio smešten tada. Sa kućom je nestalo više od polovine arheološkog i istorijsko-etnografskog materijala sakupljanog godinama neprocenjive vrednosti. Od same etnografske zbirke ostalo je svega četvrtina eksponata.

Od preko dvadeset privrednih subjekata koliko je Niš imao pre rata gotovo da nijedan nije ostao bez oštećenja. Najgore je razorena Žalaznička radionica koja je u skoro svakom naletu bombardera bila primarna meta. Ovo je bila jedina radionica ovakve vrste i kapaciteta u oblasti južno od Save i Dunava koja je vršila popravku vagona i lokomotiva neophodnih za civilni i vojni saobraćaj i transport. Već u nacističkom bombardovanju 8 aprila 1941 godine srušena je transformatorska stanica , istočni zid mašinske kuće dok je pognulo i ranjeno 26 radnika. Zatim je u prvom savezničkom bombardovanju 20 oktobra 1943 godine glavna meta opet Železnička radionica i na nju je napad izveden sa više desetina aviona koji su na ovo postrojenje izručili čak 400 bombi težine od 250 do 1000 kg. Tom prilikom razoren je jedan od zida montažne hale, oštećen veliki kran, magacin potrošnog materijala je izgoreo do temelja a ruinirana je i kolska hala. Broj žrtava je premašivao broj iz 1941. godine poginul je 130 radnika. Radionica je bila potpuno onesposobljena ali je obustavljen tek nakon 5 aprila 1944. godine. To na žalost nije bio kraj razaranju, Nemci su prilikom povlačenja minirali i digli u vazduh ono malo postrojenja što je preostalo. Slika koja je zatečena u Železničkoj radionici bila je stravična. Isprevrtani vagoni i kola, izgorele zgrade i magacini i izrovan teren. Mostovska radionica, drugo po značaju privredno postrojenje na drugom delu grada takođe je pretrpelo velika razaranja. Ona je posebno oštećena prilikom povlačenja Nemaca koji su minirali čak i krovne konstrukcije. Uništeno je dve trećine zgrada i postrojenja a stolarska radionica i kolska hala su potpuno izgorele.

Ložionica Crveni krst je bombardovana nekoliko puta tokom rata a najveće razaranje kao i 20 oktobra 1943 godine. Tada je srušen istočni zid glavne hale sa pet koloseka, magacin i nekoliko sporednih zgrada. Ipak su najveću štetu načinili Nemci koji su minirali većinu zgrada i postrojenja tako da je neposredno posle oslobođenja ložionica ličila na zgarište.

Tekstilna fabrika ,,Mita Ristić i sinovi,, (kasnije ,,Niteks,, )bila je u priličnoj meri ruinirana i mestimično razrušena projektilima tenkova i artiljerija a većina mašina je bila uništena.
Reon današnje železničke saobraćajne sekcije Niš (Niš-Dimitrovgrad, Niš-Doljevac, Niš-Preševo i dr.) pre 1945 godine imao je 341 km. Pruge od čega je tokom rata uništeno 225 km. odnosno 60%. Od železničkih stanica najviše je stradala niška koja je čak 26 puta bombardovana a onda minirana i dignuta u vazduh prilikom povlačenja nacista.

Ono što bi bila opšta slika grada opisano je u jednom izveštaju Gradskog narodno-oslobodilačkog odbora,, iz 1945 godine gde se navodi da ….,,grad liči na klupče ruševina i savijenog gvožđa…,,.

Sa popravkama i osposobljavanjem gradskih struktura se započelo odmah. Najpre se radilo na uspostavljanju električne i vodovodne mreže. Uprkos tome što je niskonaponska mreža bila onesposobljena 60% svi reoni u gradu su dobili struju 14 dana nakon oslobođenja grada. Počeo je da funkcioniše i tramvajski saobraćaj na liniji Niš-Niška banja. Gotovo u istom roku je popravljena i vodovodna mreža ali je u prvo vreme vodu imao samo jedan deo grada. Beograd mala, Jagodin mala, Tvrđava i sve kasarne sa desne obale Nišave bili su bez vode jer su miniranjem mostova pokidane cevi koje su bile razvedene preko nih. Da bi se povezala dva dela grada preko reke formiran je pontonski most. Nakon dve nedelje po oslobođenju započela je popravka mosta na ulazu u Tvrđavu.

Sovjetski putarski pioniri ,, Dorožnjički,, osposobili su most za svega tri dana. Ovo je ipak bila samo privremena popravka mosta da bi generalna započela marta 1945 godine a završena februara 1946 godine. Železnički most preko Nišava je osposobljen nešto ranije a mostovi prema Jagodin mali i Beograd mali su bili toliko uništeni da nije bila moguća nikakva popravka. Zbog toga se pristupilo sečenju njihovih konstrukcija i vađnju iz vode kako bi bio oslobođen rečni tok. Prema planu koji je izradio tadašnji Odsek za obnovu pri okružnom Narodno-oslobodilačkom odboru predviđeno je da se tokom 1945 godine prema Jagodin mali podigne drveni most a Bograd mala je privremeno ostal bez mosta sa korišćenjem prelaza preko mosta kod Tvrđave.

Istovremeno je popisana ratna materijalna šteta na stambenim objektima u samom gradu i oko njega, obnavljane su javne ustanove od značaja neophodne za funkcionisanje grada. U gradu se živelo teško i u oskudici jer je većina magacina i trgovina opljčkano ili uništeno. Niš se bukvalno dizao iz pepela uz mnogo odricanja i rada.

Autor: Vladan Ž.Stojiljković

Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.