Orijentalno Balkanski Niš

Postavljanje mosta i put koji je vodio preko reke kako bi zauzimao pravac Carigradskog druma, doveli su do formiranja čaršije i dela javnih objekata na drugu, desnu obalu reke-džamije, hamam, menzilhana česme i dr.

Godine 1498 kada je urađen prvi popis Niš je has sandžak bega Smedereva i dužan je da plaća 2.583 akče od muslimanskih i 42.471 akču od hrišćanskih glava. Muslimanski džemat tada je imao četiri mahale i to: Džamije mahala sa 777 kuća, Mahala Hadži Balabana sa 47 kuća, Ćupru baše mahala sa 28 kuća i Džemat Tejkedžija (,,ljudi koji čine dobra dela,,) sa 15 kuća. Što čini ukupno 167 muslimanskih-turskih kuća. Hrišćanski džemat je imao 55 avarisanih kuća, 17 neoženjenih, 40 ulačkih i 6 rajetinskih vodenica koje rade cele godine, što je ukupno 95 kuća.Ukupno, Niš je tada imao 262 kuće. Iz deftera saznajemo i da Niš ima pirinčano polje sa dva kanala koje pripada sandžak begu.

Osmanski sistem društva delio je tzv.produktivne klase na trgovce, zanatlije i seljake. Bogatstvo kulturnog nasleđa osmanskih orijentalnih gradova zabeležen kroz palate, džamije i druge verske objekte, mauzoleje, grobnice, mostove i dr. bio je daleko prosperitetniji nego neki urbani centri Evrope. Ovi i urbani centri služili su Osmanskom carstvu kao vojni administrativni centri, središta koja su povezivala manja naseljai sela. Bili su malih prostornih gabarita, pružali su se četiri do pet kilometara sa jednog kraja na drugi ali sa „kompaktnim prostorom“. Bili su sa tvrđavama ili drugim utvrđenom objektima, kao što su višespratne kule, ili bez njih. Svaki osmanski urbani centar bio je podeljen na mahale ili gradske četvrti, pa je takav slučaj bio i sa Nišom.

Mahale su predstavljale, ne samo prostornu zonu grada već i socijalnu i ekonomsku koja je bila granica između okolnih gradskih četvrti. Svi gradovi u Osmanskom carstvu su u sebi sadržali razne etničke I religiozne zajednice, a svaka od njih je živela u sopstvenoj mahali. Sve mahale su se trudile da njihov sastav čine pripadnici iste ili slične klase, religiozne i etničke grupacije. Tako je npr. u osmanskom Nišu postojala Jevrejska mahala koja se zvala Čivut mahala i u njoj je prevashodni broj stanovnika bio jevrejski narod. U ovoj četvrti nalazila se i sinagoga ili, kako se pominje u nekim izvorima, dve, rabinov dom i sl. U mahalama u kojima su živeli muslimani autoritet je bio imam u verskom pogledu, a u administrativnom kethuda dok su u hrišćanskim mahalama to bili sveštenici ili u jevrejskim rabini. Centralni delovi mahala su se obično koncentrisali oko bogomolja. Iako si bili manjih dimenzija, Turski gradovi u unutrašnjosti Carstva pratili su isti urbani plan kao što je to bilo kod većih gradova provincija. Svaki od gradova imao je glavnu i više manjih džamija, karavasaraje, česme, kupatila-hamame, islamske škole, lože sufi redova,bazare. Centralni deo grada obično je bio mesto gde se vršilo poslovanje, administracija ili vojna pitanja. Treba reći da je ovaj concept u slučaju Niša bio strogo vezan za tvrđavski prostor u kome su živeli isključivo muslimani. Na drugoj obali, gde se formirala čaršija, zajedno su, podeljeni po mahalama,živeli Srbi, Jermeni, Grci, Muslimani, Romi I trgovci iz raznih delova Evrope, uglavnom Dubrovčani I Mlečani. Većina stanovnika je živela u krivudavim ulicama koje su jedna od druge bile dvojene baštama čime se činilo da je grad prostraniji nego što je u stvarnosti. U turskom Nišu, kao što je već naglašeno, muslimanski stanovnici su bili odvojeni u kompaktnom prostoru tvrđave, u drugim gradovima gde ovo nije bio slučaj oni su svoje kuće smeštali dalje od centra u delu grada koji su hrišćani nazivali varoš.

Domovi hrišćanskih stanovnika bili su građeni od materijala slabijeg kvalitetaod muslimanskih koji su bili strukturalno okrenuti prema unutrašnjem dvorištu nego prema ulici. Većina stanovništva u gradovima, bilo koje etničke ili religiozne grupe, bavila se zanatsvom ili trgovinom. Još jedna karakteristika osmanskih gradova su bili pokriveni bazari, na arapskom poznatiji kao suq ili na turskom kao carsi-čaršija. Niš je imao na potezu od mosta, sa leve obale reke, pa sve do današnjeg Margera „pokrivenu čaršiju“.

Taš ćupri mahala
Ovaj deo grada, koji više ne postoji, bio je jedan od glavnih embriona od kojih se težište grada postepeno počelo razvijati na levoj obali reke, nasuprot Niškoj tvrđavi. Ispred ulaza u tvrđavu i sa druge strane mosta nalazio se veliki mostobran obezbeđen drvenim plotom čime se čuvao prilaz tvrđavi ssa strane mosta. Negde krajem XVIII veka ovaj mostobran nasut je zemljom i šljunkom a u tom delu počinju da niču gostionice i dućani. Sve do oslobođenja od Turaka 1878 god. pa i jedno izvesno vreme posle, vodenice ispod mosta i hamam Mehmed Bega koji se na lazio na mestu gde je nekada postojala knjižara ,,Svetlost,, a sada ,,Hijeroglif,, i dalje su postojali. Taš ćuprija, koja je ime dobila po kamenom mostu koji je povezivao dve obale Nišave, bila je tipična orijentalna četvrt sa uskim i krivim ulicama, niskim udžericama oko njih mračna i ne baš preporučljiva za obilazak u noćnim časovima. Dućani, gostionice i zanatlijske rednje su se toliko tiskale jedna do druge da je bilo nemoguće mimoići dvoja kola koja bi se tu susrela. Središte mahale je bila Hizir begova ili Paša džamija oko koje se nalazilo i groblje uglednih Turaka. Kako se čini svoj život su provodili okruženi bedemima tvrđave a sahranjivani su na suprotnoj strani reke. I sama ćuprija predstavljala je naseobinu za sebe. Na drvenim platformama koje su se nadvijale nad Nišavom sa obe strane mosta kao i nosećim stubovima nalazio se po jedan manji turski dućan za prodaju slatkiša a na prvom nosećem stubu sa leve obale nalazila se ozloglašena kafana pod imenonm ,,Bejkos,,. Nju je izgradio izvesni Ali beg a nakon oslobođenja uzeo ju je pod zakup Sotir Čohadžić koji je kasnije prodao Radenku Dragojeviću. Bejkos je bila najbučnija i najrazvratnija kafana u gradu koja nije imala radno vreme, radila je dan-noć. Ovo je istovremeno bila i kafana i kupleraj i kockarnica. Incidenti u njoj bili su česti počev od tuča do brutalnih ubistava. Neretko je neki od gostiju završavao u Ničavi proboden ili prerezanog vrata. Ubrzo nakon oslobođenja kafana i drugi objekti sa mosta su uklonjeni kao i dućani i radnje Turaka sa leve obale Nišave . Ubrzo je uklonjena i Hizir begova džamija i groblje oko nje a zatim se desilo to da je 15 avgusta 1879 god. buknula jevrejska četvrt na levoj obali reke sa sve sinagogom, jevrejskim domom i rabinovom kućom. Da li je ovo bila osveta za rušenje džamije i uklanjanje turskog groblja?

Prokupačka mahala čije ima dolazi od turske kapije koja je vodila put Prokuplja prostirala se dužinom leve obale Nišave. Na trgu Kralja Milana na tadačnjem prostoru at pazara izgrađen je Murtez agin han pa je stočna pijaca morala da se izmesti. Na njenom mestu nikao je spahijski Pazar na kome su spahije prodavale višak proizvoda oduzet od raje. At Pazar je kasnije tridesetih godina XVIII veka premašten iza prokupačke kapije i izvan gradskog šanca zahvatajući otprilike prostor današnjeg trga Kralja Aleksandra nekada poznatijeg kao Trg vojske zatim trg Pavla Stojkovića i deo Obilićevog venca. Oko 1725 godine Ibrahim Paša Bagdadlija je izgradio na ovom prostoru han koji je nosio ime Bagdadli han. Vremenom oko njega počinju da niču kuće i dućani. To je bio zametak buduće gradske četvrti koju danas poznajemo kao Obilićev venac. Nakon Drugog austrijskog osvajanja Niša 1737 godine u ovom delu grada počinju da se naseljavaju Srbi i grčki i cincarski trgovci. Jedan od razloga tome je bio što Turci nisu dozvoljavali naseljavenje unutar gradskog šanca. Krajem XVIII veka na prostoru Obilićevog venca i dva pomenuta trga formira se tzv. Arnaut Pazar a Bagdadali han dobija drugo interesantno ime –Paprika han. Ovo mesto postaje stecište kriminalaca, ubica i razbojnika a cela četvrt na glasu po ubistvima, noćnim neredima zbog pijnstava i pokolja. Uprkos tome četvrt je imala dosta dućana i prostrani pazarni i pijačni prostor. Pored sadašnjeg Obilićevog venca i trga Pavla Stojkovića nalazila se tada čuvena Ćibar Cincar mahala (,,ugledna, gospodska mahala,,) Pored ove mahale i pijace nadovezivale su se Jaja pašin čifluk, Ala agin čifluk i Čibir kaptijan čifluk poznatih niških paša, aga i jerlija. Obilićev venac, odnosno njegov glavni deo, nastao je na Ali aginom čifluku i na njemu su nički Srbi posedovali svoja imanja na kojima su živeli sa čitlučkim obavezama.

Mahale i čifluci 1878 godine prema planu koji je napravio generalštab srpske vojske marta 1878 godine.

Adži Bekir mahala
Sa istočne strane jagodinmalskog mosta sve do današnjeg prostora Sinđelićevog trga, i Voždove ulice na jugu, zatim na istoku do Stambol kapije (prostor gde se sada nalazi rasksnica kod Crvenog pevca,,). Ovu mahalu odvaja Voždova ulica od četvrti Stambol kapije. U ovoj se mahali nalazila i Islahana-zanatska škola, koju je osnovao Mithad paša tadašnji guverner Niša, danas se na tom mestu nalazi gimnazija Stevan Sremac.
Džidit mahala nalazila se sa zapadne strane jagodinmalskog mosta i pružala se do Voždove ulice na jugu i do Bećir begovog konaka na zapadu.

Fusajim mahala nalazila se otprilike na prostoru koji danas zahvata prostor oko Narodnog pozorišta. U ovoj mahali nalazila se tzv. Fukara džamija (na mestu gde se sada nalazi apoteka Ćele kula).

Rusajim mahala, današnji prostor koji zauzimaju ulice Svetozara Markovića i Nade Tomić, u to vreme Muftijski sokak. Između ove mahale i Čaira nalazila se Sagr Kaptijan mahala koja se pružala na istoku do Stambol kapije. Termin kaptijan izveden je od naziva za kapiju pa se naslućuje da je ova mahala dobila svoj naziv zbog toga što se nalazila neposredno uz Stambol kapiju. Termin u nazivu sagrmogao je da se odnosi na zanimanje –sagrdžija-kozar zanatlija koji je strugao kozju dlaku. Drugo značenje može se odnositi na termin sagri koji se odnosi na debelu obrađenu kožu koja se koristila za izradu korica za sablje i noževe. Južno od ove mahale formirala se Masurica ili poznatija pod nazivom Čair mahala (čair-močvara).

Jaja paša mahala je verovatno dobila naziv po zapovednicima pešadijskih turskih jedinica jaja paša. U njoj se nalazila jedina do danas preživela džamija. Islam agina u ulici Milojka Lešjanina. Na tadašnjem planu ubeležena je kao Deferdar efend džamija (deferdar-blagajnik, službenik odgovoran za finansije).
Inćir mahala se nalazila u produžetku Čivut mahale (jevrejske mahale) duž levenišavine obale pa do kraja ulice Milojka Lešjanina. Inćir na turskom znači smokva.

Beograd mahala
Beograd mahala predstavlja svakako jedan od najstarijih urbanih delova Niša što se može videti i na starim planovima grada. Njen urbani razvoj povezan je sa izgradnjom tvrđave i uopšte njeni položajem na desnoj obali reke uz put koji je vodio prema Beogradu, po čemu je izvesno i dobila ime. Njen začetak počinje odmah po stavljanju Niša pod turski steg, znači 1455 godine. Ovu mahalu Milan Đ.Milićević opisuje kao „jako zapušten, teskoban i nehigijenski deo grada“. Mahala zahvata prostor između Tvrđave, korita Nišave i današnje ulice/bulevara „12 februar“ sa jene strane i prostora gde se danas nalazi glavna gradska autobuska stanica. Na pravcu koji danas zahvta ulica „12 februar“ u tursko vreme nalazio se jarak koji je ovu mahalu štitio sa zapadne strane, i on se negde na potezu današnje autobuske stanice oštro savijao prema zapadu i tekao u pravcu Nišave. Jarak, kao i onaj na levoj obali, nije imao velike dimenzije, bio je dubine oko 1.50 m dok mu je širina na dnu bila oko dva koraka. Jarkom je oticala voda koja je pristizala iz Nišave preko manjeg jaza kod današnjeg beogradmalskog mosta a ranije je dolazila iz tvrđavskih rovova koji su okruživali bedeme sa spoljne strane. Tvrđavski rov koji se nalazio prema Beograd mali imao je visok nasip prema spoljnoj strani visine preko dva metra. Za pristup Beogradskoj kapiji niške tvrđave korišćen je preko rova drveni most. Po vrhu nasipa je vodio put, staza kojim se moglo doći do Beogradske kapije. Na taj način turska straža na ulazu u kapiju mogla je da uoči svakog ko bi se približio tvrđavskom bedemu. U mahali se nalazila Hasan begova džamija sa minaretom čiji ostaci su bili očuvani sve do druge polovine prošlog veka a sada se jedva naziru. Nakon oslobođenja 1878 godine zatrpavanjem rovova i ravnanjem nastao je prostor koji danas zahvataju Autobuska stanica i Gradska pijaca.

Autor: Vladan Ž.Stojiljković

Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.