Vizantijska ulica u Niškoj tvrđavi jedan je od arheoloških lokaliteta i jedinstvena prostorna ambijentalna celina na centralnom platou antičkog carskog Naisa (današnjeg Niša) u neposrednoj blizini Bali-begove džamije.
Naime radi se o javnom, reprezentativnom delu antičkog grada, sa svim osobinama koje odlikuje kasnoantičku – tetrahijsku arhitekturu. Arheološka istraživanja na ovom lokalitetu, u Niškoj tvrđavi, koja su vršena od 1962. do 1963. godine, prvi put su otkrila materijalne ostatke ove antičke ulice. Arheološki nalazi proistekli iz ovih istraživanja ukazuju da je ulica na centralnom platou mogla biti izgrađeni u periodu od 5. do 6. veka, i da se može dovesti u vezu sa rekonstrukcijom grada izvedenom u post Konstantinovo vreme.
Status i kategorija zaštite
Zbog svog istorijskog i arheološkog značaja lokalitet je proglašen, 23. decembra 1982. godine, za „Kulturno dobro od velikog značaja“ i pod brojem SK 289 uvedeno je u centralni registar spomenika kulture u Republici Srbiji. Kao osnov za upis u registar poslužilo je rešenje Zavoda za zaštitutu i naučno proučavanje spomenika kulture NRS br.671/48 od 6. maja 1948. godine.
Nadležni zavod koji vodi lokalni registar i brigu o ovom arheološkom lokalitetu je: Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš.
Razvoj antičkog Naisa (današnjeg Niša) započet je s kraja 1. veka p. n. e., prvo kao vojno utvrđenje na desnoj obali Nišave (na prostoru na kome su u 18. veku Osmanlije sazidale nišku Tvrđavu i Gradskom polju severno od tvrđave). Među autoritetima, vlada mišljenje da je ranorimskom gradu na desnoj obali Nišave prethodilo manje domorodačko selo (vicus), što je bilo presudno i za obrazovanje vojnog utvrđenja u njegovoj blizini.
Položaj i organizacija Naisusa u antičko doba bila je uslovljena raspoloživim površinama za izgradnju naselja u središnjem delu Niške kotline. Ondašnjim graditenjima, za obrazovao i razvijao antičkog grad na raskrsnici važnih balkanskih putnih pravaca, kao najpovoljnija lokacija ukazao se meandar reke Nišave, zbog lakšeg povezivanje leve i desne obale, reke, ali boljih mogućnosti za odbranu grada. Kao posebno interesantna topografska pozicija za antičke gradidetelje bila je desna obali Nišave, jer je u odnosu na druge delove kotline bila prostrana, ravna i pogodnija za zasnivanje naselja i nekropola (možda utvrđenja).[5][6]
Na osnovu raspoložive arheološke, istorijske i epigrafske građe u razvoju gradskog naselja Nais mogu se izdvojiti:
Kasnorimski period ili grad pozne antike.
Nakon osnivanja provincije Gornja Mezija, od 15. godine posle Hrista, Nais je postao, pored vojnog logora i strateški značajno civilno naselje i trgovački centar na raskrsnici puteva, ka severu jugu, zapadu i istoku Balkana.[7] Na to upućuje istorijska, epigrafska i arheološka građa koja donekle ukazuje na mogući razvoj utvrđenog antičkog grada, nakon kolonizacije Rimljana na desnoj obali Nišave (prostor današnje tvrđave). Naime oni su na tom prostoru obrazovali pored vojnog i civilno naselje kojem je dodeljen status municipija – grada sa određenim stepenom samoupravnog prava, u vreme Hadrijana (117—138).
U periodu Dioklecijanove vladavine (284—305), a po svoj prilici u vreme Licinija (308—324) i Konstantina (306—337) antički Naisus doživljava procvet, naglo se razvija, a raste i broj stanovništva i vojske.[9] To je zapravo bilo doba kada je u njemu rođen čuveni rimski imperator i vojskovođa Flavije Valerije Konstantin (Konstantin Veliki), 274. godine. Tada zahvaljujući Konstantinu (vladaru cele Rimske imperije), Nais postaje snažan i neosvojiv kastrum, i značajan administrativni, ekonomski i vojni centar provincije Gornja Mezija. U drevnom Naisu Konstantin je nakon donošenja Milanskog edikta, hrišćanima dozvolio da, bez posledica, javno ispovedaju svoju veru, čime je utro put daljem razvoju jedne od najrasprostranjenijih svetskih religija.
Kako je Grad već bio gusto naseljen, to je otežavalo podizanje monumentalnih građevina ili njegovu temeljnu rekonstrukciju. Verovatno da je tom prilikom izgrađen gradski bedem, a pojedine gradske četvrti i ulice rekonstruisane su za nove potrebe.
Položaj i prostranstvo arheološkog nalazišta
Ovaj arheološki lokalitet pozicioniran je u centralnom delu Tvrđave, uz sam objekat Bali-begove džamije, koja je nakon više od 11 vekova, u vreme Osmanlija najverovatnije jednim delom izgrađena i na temeljima ove ulice.
Vizantijska ulica koja ima portik na stupcima građenim od opeka, i njena orjentacija u pravcu sever-jug, navodi na zaključak da se radi o ulici nastaloj carskim dekretom. Uz ulicu se pored portika nalaze i ostaci odvodnog kanala i delovi vodovoda. U istočnom delu ulice je jedna građevina na kojoj se uočava više pregradnji i promene u planu. Ulica je popločana kamenim pločama dimenzija; 114 h 75 cm, 118 h 95 cm, 120 h 80 cm) nepravilnog četvorougaonog oblika.
Na osnovu brojnih nalaza može se pretpostaviti da je prilikom izgradnje ulice, (koja je datovana u drugu polovinu 5. ili na početku 6. veka), uz izvesne korekcije, poštovan pravac već nekoliko vekova ranije trasirane starije gradske ulice. To navodi i na zaključak da je ulica najverovatnije iz perioda obnove Naisa, tj iz perioda vladavine cara Justinijana I.
Otkrivene prostorije na lokalitetu duž cele ulice su više puta prepravljane, što ukazuje da su najverovatnije više puta menjale namenu, dok pronađeni ostaci oruđa sa tragovima zlata, ukazuju da je u objektima Vizantijske ulice postojala i radionica za obradu plemenitih metala.
Arheološki ostaci objekta sakralne nameni navode i razmišljanje da je u blizini ulice postojala crkva (bazilika), možda i na prostoru kasnije izgrađene Bali-begove džamije.
Tekst je deo projekta “Upoznajte Crveni krst” koji je podržan od strane GO Crveni krst, a u okviru raspodele sredstava za finansiranje proizvodnje medijskih sadržaja u 2017.
Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.
