Trg Kralja Milana i građevine na njemu

Prostor, koji danas predstavlja epicentar Niša, nastao je preko nekoliko faktora koji su diktirali rasprostiranje grada kroz istoriju. Ne može se sa sigurnošću reći koji je od njih bio presudan, ali je činjenica da su svi imali svoj uticaj. Izvori i svedočanstava koji nam daju sliku ovog prostora kroz istoriju jako su siromašni. Tek od kraja XVIII i početka XIX veka dobijamo konkretnu urbanističku sliku ovog dela grada.

Ako bi se vratili kroz istoriju, gotovo od samog nastanka grada, nazovimo ga nukleusom budućeg Niša, shvatićemo da se on u početku prostirao na desnoj strani Nišave, na prostoru koji danas zahvata tvrđava i Gradsko polje. U antičko vreme, na ovom se delu nalazio rimski logor od kojeg se na drugu stranu reke stizalo preko kamenog mosta, čiji su ostaci u vidu dva kamena stuba, konstatovani prilikom arheoloških iskopavanja sredinom prošlog veka, onda se na drugoj strani prostirao vicus-naseleje autohtonog stanovništva.

Današnji prostor trga Kralja Milana predstavljao je i prirodnu rasksnicu puteva od kojih je najvažniji bio svakako Via Militaris kasniji Carigradski drum. Tako u kontekstu arheoloških istraživanja i antičke urbane topografije grada ovaj prostor možemo smatrati putnom rasksnicom. U prilog tome ide i pronalazak ostataka manjeg utvrđenog objekta (castrum) nasuprot glavne kapije tvrđave, preciznije na površini koju sada zahvata zgrada na uglu ul M.Lešjanina i Balkanske. Ovaj je objekat mogao imati ulogu kontrolnog punkta putnih pravaca.

Osim ovih tragova o prostoru centralnog trga Niša iz perioda antike nemamo nikakvih daljih podataka. Prvi pisani trag koji govori o ovom delu grada pojavljuje se mnogo kasnije, tek 1096 god tokom Prvog krstaškog rata. Te godine, meseca jula, u grad stiže kontigent krstaša koji predvodi Petar Amijenski, poznatiji kao Petar pustinjak a belešku o nihovom prolasku je ostavio čuveni krstaški hroničar Albert Ahenski u kontekstu svog obimnog dela koje se bavu vizantijsko-ugarskim odnosima iz kraja XI veka. – Historie Hierosolymitans – Albericus Aquensis…..u njemu on kaže ,, Prešavši preko mosta (Petar pustinjak sa vojskom) ulogori se na levoj obali reke,,. Nakon toga Ahenski opisuje sukob koji se dogodio između meštana i nemačkih krstaša prilikom kojeg su krstaši zapalili dve vodenice na Nišavi, a koje su se prema svemu sudeći nalazile ne levoj obali reke. Nakon ovog izvora opet nemamo nikakvih podataka o izgledu ili urbanim aktivnostima na ovom prostoru grada.

O periodu vizantijske vladavine u pogledu Niša imamo veoma malo podataka pa je razumljivo da ni o ovom gradskom prostoru ne postoje izvori. Sve do XV veka kada je Niš potpuno osmanski grad, nemamo nikakve konkretne podatke, a od tada oni se množe i počinje da se stvara konkretna slika o gradskom području pa i o ovom delu. U opisima počinju da se pojavljuju objekti koji se nalaze na levoj obali Nišave, iako Tvrđava ostaje glavno gradsko jezgro.

Govori se opet o dve vodenice, zatim hamamu nekog Mehmed bega ) nalazio se na prostoru gde je sada smeštena knižara ,,Hijeroglif,, ispod tvrđavskog mosta) a u XVI veku pominju se i prvi dućani i kao jedan od najreprezentativnijih objekta karavansaraj na mestu gde se sada nalazi gradski parking ispod mosta.

Austrijski poslanik i putopisac ostavio je prilikom prolaska kroz Niš na putu za Carigrad 15534 god. ovaj zapis

,,Građevina je četvorostrana s prizemljem i spratom, sa kapijom na čeonoj strani i sa prostranim dvorištem u sredini zgrade. Na dvema naspramnim stranama nalazilo se po 6 zasvedenih ćelija a u svakoj po jedno ognjište i jedan mali prozor. Svaka ćelija dugačka je dva hvata (3.78 m.) a visoka koliko čovek rukom može dosegnuti,,.

Putopisci koji ovde borave ili prolaze tokom XVI ili XVII veka naizmenično beleže i pominju ovaj objekat a u XVIII veku nema više izvora o njemu pa je kako se čini porušen a na tom prostoru formira se At Pazar-konjska pijaca, zatim i Bit pazar ekvivalent današnjoj ,,buvljoj pijaci,,.

Niška tvrđava, ovakva kakvu je i danas vidimo sa manjim nedostacima, izgrađena je u periodu 1719 do 1723 god. i u njoj su bile smeštene sve administrativne, vojne i religiozne ustanove toga vremena, a sama tvrđava se češće naziva u izvorima ,,Niški grad,, čime je naselje sa druge strane reke bilo potpuno zapostavljeno u svakom smislu.

Prva džamija koja je podignuta sa leve strane Nišave bila je Hizir begova džamija smeštena baš na mestu gde se sada nalazi Spomenik oslobodiocima grada. Oko džamije se, nalik svim kasabama turskoga carstva, postepeno formirala mahala koja je predstavljala prvobitni zametak čaršije na levoj obali Nišave. Drveni most koji je poveziva tvrđavu sa drugom obalom je 1611 god. zamnjen kamenim mostom – Taš ćuprija a oko njega se formirala nova mahala Taš ćuprija mahala. Ovakav grad opisao je i čuveni turski putopisac Evlija Čelebija koji je u njemu boravio 1660 god. Nakon toga počinje ubrzano izmeštanje urbanog jezgra grada, a glavne promene nestupaju nako Tursko austrijskog rata kada je grad a naročito tvrđava, pretrpeo velika razaranja. Ovo je nateralo Turke da izgrade modernu tvrđavu čije strukture vidimo i dan-danas.

Na drugoj strani reke formira se tursko naselje kasaba sa svim pripadajućim elementima. Među redovima kuća pojavljuju se linije sokaka, podižu se nove džamije i, niču dućani, kafedžinice i zanatske radnje. Niš dobija potpuni orijentalni izgled. Ovaj urbanistički period živi sve do oslobođenja Niša od Turaka 1878 god kada počinje prvo plansko uređenje i transformacija Niša iz orijentalne kasabe u moderan evropski grad.

Prostor centralnog gradskog trga bio je prvi na udaru. Srušena je Hizir begova (ili kako se još zvala Paša) džamija 1879 god. i taj prostor je raščišćen Pošto se oko džamije nalazilo i groblje uglednih Turaka njihovi subnarodnici su namesto sručene džanije podigli česmu, gde bi, preme verovanju, duče umrlih imale gde da piju vodu. Deset godina kasnije ova česma je preneta na Arnaut Pazar (sadašnji prostor trga Kralja Aleksandra ili bivši Vojske Srbije). Tridesetih godina XX veka česma je preseljena u Čair a zatim opet krajem istog veka vraćena na Trg Kralja Milana. Nije ostalo poznato ko je uklonio grobove turaka na trgu ali je ostalo poznato da je te iste 1879 god dana 15 agusta buknuo strahovit požar koji je progutao veći deo Jevrejske mahale koje se nalazila na levoj obali Ničave. Tom prilikom su izgorele sinagoga, rabinova kuća, jevrejski dom i mnogobrojni dućani i privatne kuće sve do same obale Nišavine. Nikada nije ustanovljeno da lie je to bila odmazda za uklanjanje turskog groblja i rušenje džamije na centralnom trgu.

U prostoru tvrđave smestila se srpska vojska a težište urbanog razvoja premešteno je na drugu obalu naselja. Nestale su osmanske arhitektonske strukture a na njihovim mestima podizane su nove moderne građevine od kojih i danas vidimo pojedine.

Trg Kralja Milana br 1. Danas zgrada Maksi diskonta
Ova građevina jedna je od najstarijih kućana trgu. Podignuta je 15 jula 1882 god kao kuća pukovnika Svetozara Hadžića prvog komandanta oslobođenog Niša. Bila je to spratna kuća koju je podigao izvesni Stratimir Mijović, ugledni niški časovničar zajedno sa juvelirom Božom Markovićem. U niškom listu ,,Sloboda,, objavljen je oglas 17 novembra 1893 god. da se u zgradi puk Svetozara Hadžića ul. Leskovačka 2,, izdaje stan sa 4 sobe, zasebnom kujnom, šupom za drva i štalom,, a kuća je tada bila u vlasništvu industrialca Đoke S. Nešića koji je i dao oglas. U prizemlju zgrade se nalazio dućan dok je napratu bio prostor za stanovanje. Kuća je imala sva obeležja moderne arhitekture toga vremena ukrašena dekorativnom plastikom, terasom koja gleda na trg i profilisanim prozorima. U periodu između dva svetska rata u njoj je bila jedno vreme smeštena ,,Građanska Kasina,, a nakon drugog svetskog rata, kako pamte još mnoge generacije, iz 60-tih, 70-tih godina ovde se nalazila čuvena poslastičarnica ,,Balkan,,.

Trg Kralja Milana br 3.
I ovo zdanje koje stoji u redu zgrada okrenutih centralnom trgu, koliko-toliko je zadržalo svoj izvorni izgled. Podignuto je 1893 god. sa namerom da bude porodična kuća po projektu nekog beogradskog arhitekte čije ime, na žalost nije ostalo zabeleženo. Jedna od prvih knjižara u Nišu nalazila se baš ovde i zvala se jednostavno Andrićeva knjižara. Nakon II sv.rata ovde se sve do 1986 god. nalazila knjižara ,,Đura Jakšić,,.

Trg Kralja Milana 5
Ovo je jedna od najlepših kuća na prostoru koji je zahvatao Trg Kralja Milana, skladnih proporcija i sa mnogo detalja na fasadi. Njenu izgradnju naručio je trgovac Jordan Zlatković a kasnije ju je otkupio Slobodan Anđelković vlasnik mlina i radionice za tkanjepod imenom ,,Zlatna žica ,, čiji je formalni vlasnik bila Anđelkovićeva žena. U radnji koja je zauzimala prizemlje, što je jedan od interesantnijih detalja oduvek se nalazila prodavnica obuće sve do početka XXI veka.

Trg Kralja Milana br 7, danas zgrada Unikredit banke.
Jedna od najreprezentativnijih građevina na glavnom gradskom trgu podignuta je 1908 god. sa visokom mansardom i izraženim vencem ispod krova. Prva Generalna banka otvorena je u ovoj zgradi 1921 god. i već do 1928 ovo je bila finansijska institucija sa visokim renomeom i velikim kapitalom. Na čelu ove uspešne banke stajao je čuveni niški bankar Dušan Kocić. Posle II sv. Rata i ova zgrada kao uostalom i ceo blok na trgu su nacionalizovani, pa se u njoj smestila beogradska agencija ,,Putnik,, a od 1975 u njoj se nalazila čuvena ,,Putnikova Pivnica,,. Početkom XXI veka zgrada je poslužila istoj nameni kao što je to bilo u početku u njoj je smeštena ekspozitura Unikredit banke.

Trg Kralja Milana br 11
Na ovoj adresi nalazila se jedna od prvih ugostiteljskih radnji na centralnom gradskom trgu-čuveni hotel ,,Palas,, (u kasnijim vremenima ,,Union,,). Podignut je odmah nakon oslobođenja Niša od Turaka kao gostionica sa spratnim delom koju je podigao izvesni Proka Živković a od 1888 god. nosila je naziv ,,Prokina kafana,,. Bila je mesto okupljanja umetnika, pisaca i političara grada. Nakon I sv. rata Prokin sin Aleksa Živković nadogradio je i proširio objekat sa još dva sprata i pretvorio u jedan od prvih hotela u gradu pod imenom ,,Palas,,. Na spratovima se nalazilo 20 lepo uređenih soba sa kupatilom a u prizemlju veliki restoranski prostor. Ispred kafane se pružala natkrivena bašta. Izgled ovog objekta je vidljiv na najstraijim fotografijama i razglednicama starog Niša. Od sredine drugog sprata izdizao se izbočeni erkerni deo koji se pružao nada mansardnim krovom i imao završetak u obliku lepe i stiizovane kupole. Cela građevina odisala je neorenesansnim stilom koji je činio da ima jednu od najlepših fasada u gradu. Oko 1930 god kafana hotela ,,Palas,, bila je mesto gde su se okupljali boemi a neretko su držane i književne večeri pa je ostalo zabeleženu ničkim hronikama da je 1932 organizovano i čitanje pesama srpskog pesnika Vojislava Ilića Mlađeg. Nakon II sv rta objekat je nacinalizovan od strane novih vlasti i pretvoren u restoran društvene ishrane da bi 1952 stradao u požaru. Nakon rekonstrukcije, kojom prilikom je uklonjena kupola a dograđen sprat, otvoren je kao hotel ,,Beograd,,. Hotel nije radio sa zadovoljavajućim kapacitetom pa je u njemu otvoren 1965 god. prvi studentski dom u Nišu. Od 1975 ovo je opet ugostiteljski objekat pod imenom ,,Union,, koji je upravljalo društveno preduzeće ,,Srbijaturist,,.

Trg Kralja Milana br 9.
Ova zgrada bila je vlasništvo trgovca na veliko Milana Stojanovića koji ju je podigao oko 1890 godine što se može zaključiti na osnovu razglednica iz toga doba. U prizemlju su se nalazila tri prodajna prostora. U prvom je bila smeštena ispostava osiguravajućeg društva ,,Šumadija,,, u drugom obućarska radnja, vlasništvo Boška Miljkovića i na kraju kolonijalna radnja sa delom koji je služio za prženje kafe koju je držao trgovac Petar V. Niku. U ovoj kući ,sa malim balkonom na spratu, nalazio se nakon II svetskog rata čuveni mlečni restoran ,,Zdravljak,, vlasništvo mlekara Vidoja Jovanovića. Njegove kifle i domaći jogurt bili su čuveni i omiljeni među nišlijama.

Trg Kralja Milana br.13
U ovoj zgradi se nalazio drugi ugostiteljski objekat na centralnom trgu koji je ostao poznat po mnogobrojnim kulturno-umetničkim ali i političkim dešavanjima. Podignuta je krajem XIX veka a njen prvi vlasnik bio je čuveni niški kafedžija i trgovac Mita I.Girić pa je neko vreme bila poznata kao ,,Girićeva kafana,,. Nešto kasnije, na žalost nije zabeleženo kada, menja ime u ,,Velika Kasina,,. Postepeno postaje okupljalište umetničkog sveta i u njoj društvo ,,Abrašević, beleži svoje prve predstave, oirganizuju se prve bioskopske predstave o čemu svedoči i niška tadašnja štampa kao i književne večeri. Kasnije u jeku izbora ovde se održavaju debate i tribine političkih partija. U kafani je stalne koncerte držao i poznati niški ,,Bata lukin kvartet,,. O kulturnim dešavanjima u Nišu izveštavala je i ,,Politika,, iz 3 januara 1908. koja kaže:….Na samu Novu godinu priredila je konjička muzika koncerat, koji je bio obilno posećen kao što je to uvek slučaj sa koncertima ove muzike. Palo mi je samo u oči da ovde kad publika hoće da im se ponovi ne viče ,,fora,, ili ,,repete,, nego ,,parole,,. Šta mu to znači ni dan dananji ne znam . Inače ovi koncerti su isto toliko interesantni koliko i gestovi kapelnikovi i to oboje privlači, bez sumnje, privlači otmeni deo niške publike u zagušljivu i mračnu salu ,,Kasine,,……

Pred II sv. Rat ostalo je zabeleženo da je kafanu držao izvesni Aleksa Marković a objekat je radio i tokom rata. Nakon II sv.rata ovde je 1959 otvorena prva samousluga u Nišu pod imenom ,,Srbija,, koja je radila sve do kraja 80-tih godina prošlog veka kada je preuređena u galeriju umetnosti istog naziva ,,Srbija,,.

Autor: Vladan Ž.Stojiljković

Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.