Prof. Kamenko o jednoj Ktitorskoj kompoziciji 

Zato u oblasti istočne Srbije u vreme njene nezavisnosti, i neposredno nakon pada pod tursku  vlast nije bilo velikih stvaralačkih poduhvata.

Nakon pada Smedereva u turske ruke i konačne propasti despotovine, 1459. godine, graditeljska aktivnost nije se ugasila, iako je u velikoj meri opala.

U početku, u prvoj polovini XVI veka, nekoliko manastira u Istočnoj Srbiji, medju kojima  Lapušnju i Krepičevac,  podižu još uvek domaći feudalci, zavisni ovoga puta od vlaških vojvoda, dok već nešto docnije, naročito u doba obnovljene Pećke Patrijaršije (1557-1693) nove radove poručuje uglavnom crkva, ali ih vrlo često izvodi i sam narod.

Obično se turska invazija kod nas ističe kao katastrofa koja je nasilno presekla sjajan razvoj stare srpske umetnosti u njenoj punoj snazi. Ustvari Turci su u srednjovekovnoj  Srbiji srušili jednu visoku umetnost koja je stagnirala otsečena i  od svežih snaga vlastitog naroda i od opšteg razvoja naprednog dela evropske umetnosti.

Od kraja XV veka pa nadalje, izmedju Timoka i Morave, u pitomim i šumovitim krajevima, gradile su se skromne zadužbine. Jedna od njih je i crkva manastira Krepičevca, posvećena Uspenju Presvete Bogorodice.

Crkva se nalazi četiri kilometara severno od sela Jablanica, u klisuri Radovanjske  reke u opštini Boljevac. (Selo su podigli polovinom XV veka doseljeni Srbi sa Kosova).

Do današnjeg dana nije tačno utvrđeno kada je crkva podignuta. Ne postoji nijedan  pisani trag koji govori o tome.

Postoji samo narodno predanje, zabeleženo u drugoj polovini devetnaestog veka, da je manastir Krepičevac osnovao neki hajduk sagradivši još osam crkava (da bi okajao grehe) u predelu od Krivog Vira do Grlišta.

Tih crkava nema na tom prostoru. Postoje samo dva  manastira: Manastir Lapušnja i Manastir Lozica u Krivom Viru.

Narodna pak tradicija izgradnju crkve vezuje za Radul-bega (1495-1508). Sva je prilika da je crkva podignuta krajem XV ili početkom XVI veka i da je njen ktitor župan Georgije, unuk Radul-bega.

Crkva manastira Krepičevca je podignuta na temeljima starijeg hrama (možda, na temeljima hrama koji je podigao Radul-beg) i predstavlja omanju gradjevinu, duga je sedamnaest a široka četiri i po metra, sa trolisnom osnovom. Ozidana je od kamena i omalterisana tankim slojem maltera, koji se na mnogim mestima potklobučio (zbog vlage) i otpao.

Površina sačuvanog  fresko-slikarstva je dosta skromna i potiče iz prve polovine XVI veka. U donjoj  zoni unutar crkve nalazi se nekoliko figura svetitelja, od kojih se ističu arhangel Mihailo, Sveti Pahomije, Sveti Konstantin i Jelena i Sveta Marija Egipatska.

U oltaru je kompozicija Vizija Svetog Petra Aleksandrijskog, dok se u priprati nalaze kompozicije iz Hristovog  i Bogorodičinog života, medju kojima se svojom očuvanošću i lepotom izdvaja Bekstvo u Egipat. U istočnom delu priprate, naslikana je kompozicija Deisis (Hristos na prestolu, levo stoji Bogorodica, a desno Sveti Jovan). Na zapadnoj fasadi crkve se nalaze očuvani fragmenti fresaka koji svedoče da je crkva bila oslikana i spolja. U niši, iznad ulaza u crkvu naslikano je vanredno poprsje Bogorodice sa Hristom.

Oltarska pregrada je originalna, veoma vredna i jedna od retkih zidanih pregrada oslikana sa obe strane. Prestone ikone su u stojećem stavu i to nalazimo još samo u porodičnoj crkvi župana Brajana, posvećenoj Bogorodici u Karanu kod Užica, poznatijoj pod imenom Bela crkva karanska, oslikana je izmedju 1340. i 1342. godine. Krepičevske freske  imaju u sebi čar  velikih  opalih slika, starih skoro pet vekova, koje su dugo posle Drugog svetskog rata bile u veoma lošem stanju.

Zahvaljujući konzervatorsko- restauratorskim radovima koji su s povremenim prekidima trajali od 1968. do 1974. hram je u značajnoj  meri sačuvan ali ne i konaci koji su potpuno propali.

“Obolele“  freske  sklonjene su sa zidova, a sačuvano fresko- slikarstvo jedno je od najlepših i najvrednijih iz tog perioda u Srbiji.

Manastir je u svojoj istoriji imao istu, nemilu, sudbinu kao i ostali.

On je u ratovima sa Turcima, koji su osobito u ovom delu Srbije ispoljavali divljaštvo, u XVII stoleću porobljen i porušen, a kaludjeri odvedeni u ropstvo. Njegovo blago možda nije bilo veliko ali je opljačkano. Obnavljan je više puta.

U XVIII veku obnovio ga je Golub iz sela Jablanica, a početkom XIX Hajduk Veljko sa knezom Milosavom i postavio je za starešinu manastira jeromonaha Akakija, koji je 1809. godine došao iz Svete Gore i ubrzo postao iguman manastira, o čemu svedoči zapis u bogoslužbenoj knjizi.

Ktitor sa crkvom kao likovna predstava  

U monumentalnom zidnom slikarstvu nastalom na teritoriji  srpske srenjovekovne države ova tema je često zastupljena i svojim visokim likovnim vrednostima čini posebnu celinu. Padom Smedereva 1459. godine završava se prvo veliko poglavlje istorije srpskog slikarstva.

Drugo poglavlje, koje traje od kraja XV do kraja XVII veka, ima svoj posebni karakter i ne može se ni porediti sa prvim periodom cvetanja.

Manastiri i crkve podignute u periodu od XV  do XVII veka predstavljaju vredno kulturno blago, iako su to mnogo skromnije gradjevine.

Slično je i sa fresko- slikarstvom koje  se nalazi na zidovima tih crkava. Ktitor je uvek prikazivan sa crkvom (gradjevinom) koju je podigao. Na predstavi arhitekture u ruci ktitora uvek je predstavljena spoljašnost crkve. Ona je uvek prikazana iz odredjenog ugla, upotrebom jedne od tri projekcije ( frontalna i profilna ortogonalna projekcija, frontalna kosa projekcija ili način prikazivanja, pri kome su istovremeno predstavljene sve tri strane  gradjevine).

Ktitorska kompozicija u Krepičevcu široka je dva metra i dvadeset centimetara i visoka dva metra. Jedinstvena je i po tome što ktitor drži neobično redak model crkve naslikan u boji breskve. Taj model nije podudaran sa  izgledom hrama.

Zašto je to tako teško je objasniti.

Jedno od najvažnijih ritualnih ktitorskih prava bilo je pravo ktitora da u svojoj zadužbini bude naslikan sa crkvom koju podiže. Slika na kojoj je predstavljen ktitor sa svojom zadužbinom u rukama, u piktorijalnoj formi, iskazuje i obavezu ktitora prema crkvi koju je podigao.

Zašto se ovde postupilo drugačije, ostajemo bez odgovora.

Možda je lokalnom vlastelinu u tim teškim  godinama života pod turcima bilo najvažnije da ostavi svedočanstvo o svom postojanju, i da  od nepoznatog freskopisca dobije neku vrstu “potvrde” o tome da on nije samo ktitor manastira već i vlasnik imanja na kome se manastir nalazi. Gde god stoje manastiri, zadužbine naših velikaša, ima i naše prošlosti, naše istorije, naše države.

Zbog ove kompozicije, i njene umetničke vrednosti, crkva manastira Krepičevca se ubraja, s pravom, medju najznačajnije spomenike kulture u Srbiji.

Freska se nalazi na severnom delu priprate, u prvoj, donjoj zoni. Prema rasporedu  živopisanja scena u hramu, ktitorski portret sa crkvom slika se medju poslednjima. Zbog toga je ta  kompozicija, često, i najbolje očuvana. Natpis pored ktitorovog portreta glasi: Primi molenie svojego, o prečistaja maloje sije potštanije Georgija, Janov sin.

Do njega je njegova žena Zora, a do nje, verovatno, njihov sin Mihajlo. Sve naslikane ličnosti obučene su u bogatu odeždu svoga doba. Sudeći po skupocenom odelu na portretisanim ličnostima, ktitor crkve je bio istaknuti lokalni vladar.

Njegov izvanredno naslikani portret ne otkriva nam samo plemenitog i visokorodnog vlastelina, već i odvažnog i energičnog čoveka, koga su Turci, svakako, morali da poštuju i cene.

Portret ktitora elegantan i čist, osim toga odlično nacrtan, poseduje svu čar i slikarsku vrednost najboljih srpskih srednjovekovnih portreta.

To se isto može kazati i za članove  njegove porodice. Izvrsna modulacija njihovih likova ukazuje da je ovde reč o slikarstvu koje je izraslo na starim srpskim umetničkim tradicijama.

Umni i odvažni lik ktitorove žene Zore, brilijantno je naslikan, i on se u antologiji srpskih istorijskih portreta svojom izuzetnom likovnom vizijom upadljivo izdvaja.

Tanak nos kod ktitorske Zore, u polukrug izvijene obrve i mala rumena usta ukazuju na vezu sa Vizantijom. Kao nedostatak može se istaći činjenica da je čitava figura ktitorke  Zore blago nagnuta udesno.

Ktitorska kompozicija – po dubokom osećaju za bitna  obeležja modela i sižea, po prisnosti stila i njihovoj plemenitosti, po lepoti svih pojedinosti sa kojim je data fizionomija modela, po koloritu, po valarima izuzetne retkosti i tačnosti i po kakvoći tehnike – predstavlja delo izuzetne vrednosti, i može se uporediti, bez svake sumnje, sa najboljim ostvarenjima srpskog fresko- slikarstva nastalog  tokom XVI veka.

Priredio: Prof.dr Kamenko M. Marković

Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.