Dan kada je Niš oslobođen u Prvom svetskom ratu

Na današnji dan pre 102 godine Drugi pešadijski puk pod komandom generala Mihajla Kovačevića oslobodio je Niš. General Kovačević bio je poslednji ratni komandant Drugog pešadijskog puka, poznatijeg kao Gvozdeni puk.

Za građane Niša 12. oktobra 1918. godine prestao je Veliki rat. Prvi koji je toga dana kročio u grad, bio je Vidojko Jovanović iz Sićeva, redov puškomitraljezac, čime je krenula ofanziva do konačne pobede. Potvrda tome su lična arhiva, fotografije, beleške i ostala dokumenta brigadnog generala Mihajla Кovačevića.

“Istoriju, kažu, pišu pobednici, a ona nas je do sada učila da je saveznička vojska na čelu sa generalom Tranijeom prva umarširala u oslobođeni Niš, ali niko nije obratio pažnju na datum. Francuski general jeste sa svojom konjicom projahao kroz grad, ali tek nedelju dana pošto se sloboda vratila u Niš. Pre njega su to uradili brojni srpski generali poput Mihajla Kovačevića, Pante Grujića komandanta Moravske divizije i drugi koji su, ginući, srpskom narodu doneli slobodu. Ratni dnevnik generala Kovačevića je izvor prvog reda. Pisan je na dnevnom nivou i sadrži podatke kako je oslobođen Niš, jer Gvozdeni puk je taj koji je ovom gradu doneo slobodu”, započinje priču Radoje Kostić magistar istorije.

Više od 300 stranica arivske građe, ispisanih rukom poslednjeg ratnog komandanta Gvozdenog puka, otkrivaju i najmanje pojedinosti o istoriji slavnog puka. Tu su i imena onih koji su ginuli u ratu, koji su činili velika herojska dela, o kojima je zvanična istorija dosta škrta.

“Mi imamo istoriju Niša u tri dela u kojoj je sa samo par rečenica opisano oslobođenje Niša. O ratnicima puka koji su najzaslužniji gotovo da nema ni reči. Na dan oslobađanja, u Niš je prvi ušao Vidojko Jovanović iz Sićeva. On je bio običan redov, koji je u borbi puškomitraljezom kosio Nemce po niškim ulicama. Takođe, toga dana izuzetno se istakao i narednik Aleksandar Đorđević iz Gornjeg Komrena, nosilac dve Karađorđeve zvezde, što je retkost među srpskim ratnicima. Sve to je zapisano u dnevniku generala Kovačevića, pa i podatak da su Niš branili Nemci, a ne Bugari i Austrijanci kao što su nas do sada učili”, otkriva Kostić.

Opisujući borbu za oslobođenje Niša, tog 12. oktobra 1918. general Kovačević je u svom dnevniku pisao i o reakcijama i raspoloženju građana koji su posle višegodišnje patnje, “ohrabreni silinom Drugog pešadijskog puka izlazili su iz svojih kuća pridružujući se hrabrim prvopozivcima i zajedno sa njima oterali neprijatelja”.

“Pisao je da su dečaci izlazili iz svojih kuća, uzimali puške koje su Nemci bacali bežeći pred Gvozdenim pukom, pridruživali se ratnicima i jurili Nemce po niškim sokacima. Vrhunac svega je naselje Pantelej gde su se žene pridruživale Gvozdenom puku i zajedno sa njima gonili neprijateljsku vojsku poljima. To je podatak koji odlično opisuje raspoloženje ljudi sa ovih prostora kojima je težak život pod okupatorima bio preko glave”, ističe Kostić.

Zanimljiva je i priča kako se došlo do ove vredne arhivske građe.

Miroslav Veličković član Udruženja za negovanje i čuvanje srpske baštine “Кajmakčalan” iz Niša, godinama istražuje ratne memorijale, obilazeći srpska vojnička groblja iz perioda Balkanskih i Prvog svetskog rata. U saradnji sa potomcima solunskog ratnika Mihaila Đulizibarića, o čemu su Niške vesti pisale, kao i predusretljivosti ljudi koji rade u Istorijskom arhivu i Muzeju Štip i Severnoj Makedoniji, došli su do dokumenata za koje šira javnost nije znala ni da postoje.

“Kada je general Mihajlo Kovačević ubijen u atentatu, verovatno po automatizmu, njegova lična i ostala dokumentacija su predate na čuvanje Istorijskom Arhivu u Štipu. Preko Nikole Đulizibarića koji radi u Makedoniji došli smo do Ljubiše Cvetkovića iz Kumanova koji nas je povezao sa Istorijskim arhivom u Štipu. Zahvaljujući ljubaznosti ljudi koji rade u toj ustanovi i Emilije Koronovski iz tamošnjeg muzeja, koja je danima skenirala, mi smo došli u posed sve te dokumentacije”, objašnjava Veličković.

Lična prepiska generala Kovačevića sa vojnim ustanovama i jedinicama, dopisi, pečati, potpisi, operacijski dnevnik puka, ocene i fotografije iz vojne karijere i života ovog junaka, biće publikovani i prezentovani javnosti na proleće naredne godine.

“Među dokumentima koje je Kovačević zapisivao tokom godina ratovanja, ima dosta toga što je rukom dopisivao, korigovao, i mnogo toga nije stigao da prekuca. Dosta toga je ostalo u rukopisu. To su veoma vredni detalji, jer zapisi na marginama tekstova ponekad otkrivaju mnogo više. Iz tog razloga, a i želeći da sačuvamo autentičnost, uradićemo fototipsko izdanje knjige koja će omogućiti drugim istraživačima da tu istu građu proučavaju iz svojih uglova”, kaže Veličković.

Ova, do sada, nepoznata istorijska građa prvi put je predstavljena javno 7. oktobra na obeležavanju dana brigade u kasarni “Кnjaz Mihailo”, oficirima 3. brigade Кopnene vojske Srbije, brigade koja nastavlja tradiciju slavnog Gvozdenog puka.

“Beleške generala Kovačevića iz vremena Prvog svetskog rata, kada je on komandovao pukom, govore o njemu kao komandantu. Bio je savestan i vrlo uspešan. Znao je da je poslednji koji je komandovao tim ratnicima i iz poštovanja prema njima je hteo da napiše istorijat puka. U tim dokumentima ima izvoda iz operacijskog dnevnika. To su izvori prvog reda, verodostojni jer su pisani na dnevnom nivou”, dodaje Radoje Kostić, nekadašnji direktor Narodnog muzeja Niš.

Detaljno istražujući svaku godinu postojanja Gvozdenog puka, Kostić je do sada objavio dve knjige i desetak radova u stručnim časopisima, polovina je u Peščaniku niškog Istorijskog arhiva, a deo u Zborniku Narodnog muzeja Niš.

Poslednji komandant Gvozdenog puka

General Mihajlo Кovačević, rođen u Ribnici kod Valjeva, 13. maja 1918. godine postao je komandant Drugog pešadijskog puka “Кnjaz Mihailo” i na tom položaju ostao do 12. januara 1919. godine. Komandovao je Gvozdenim pukom tokom proboja Solunskog fronta, odnosno do kraja rata.

Ubijen je u atentatu 5. oktobra 1927. godine ispred svoje kuće u Štipu. Napali su ga trojica atentatora VMRO-a i ubili sa tri metka od kojih su dva prošla kroz šapku. Sahranjen je 9. oktobra 1927. godine u Aleji velikana u Beogradu.

General Mihajlo Kovačević nije imao sopstveno potomstvo, zbog čega je sa suprugom Zorkom osnovao Fond za pomoć siromašnoj deci. Njegova žena je bila predsednica Кola srpskih sestara u Štipu i vodila je i Žensku školu za domaćice.

Mihajlo Kovačević je bio načelnik Sokola u Štipu gde je osnovao i Oficirski dom. Na njegovu inicijativu podignuti su spomen kosturnica i kapela vojnicima poginulim tokom Drugog Balkanskog rata u Bregalničkoj bici, koju su, nažalost, tokom Drugog svetskog rata slušili bugarski fašisti.

Na mestu kapele, danas stoji spomen ploča podignuta 2015. godine na inicijativu profesora Bore Ristića iz Udruženja za zaštitu i očuvanje srpskih spomenika u Makedoniji.

U Štipu, na današnjem Školskom trgu, generalu Kovačeviću bio je podignut spomenik koji su bugarski fašisti srušili tokom Drugog svetskog rata.

Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.