Kameničko, viničko crno i sićevačko belo kao lek za dušu

…,,I Vinik i Gorica su tepisi vinograda..-ovo je rečenica zapisana u izveštaju generalštaba srpske vojske u kome je opisana okolina Niša nakon oslobođenja od Turaka 1879 godine. Plodne padine Vinika, brda koje se uzdiže nad gradoma sa severne strane počev od manastira Svetog pantelejmona, bile su vekovima unazad plodno i rodno polje vinograda i voća. Čorbadžije, majstori i kalfe, bogatiji srednji i viši slojevi kupovali su imanja i polja da bi provodili vreme u prirodi i ubirali njene plodove. Letnje jare, po kojima je Niš bio poznat provodili su ispod topola, breza u hladu bagremovih gajeva pored bunara iskopanih u vinogradima Vinika i Gorice.

Iz vinogorja na Viniku dobijalo se kvalitetno grožđe od kojih se pravilo vino i rakija ,,za dušu,,. Vinogradi i voćnjaci su brižljovo obrađivani a gradski moćnici davali su svoje parcele ,,na rabotu,, onima iz siromašnijeg sloja koji su služili kao radna snaga i obavljali potrebne radove. Na Viničko vinogorje nastavljalo se prema severoistoku Čegarsko vinogoje, još čuvenije i između njih gotovo da nije postojalo razgraničenje. Vremenom se prilikom statističke obrade prinosa vinogorja i viničko vinogorje svrstavalo u čegarsko.

Čegarsko vinogorje je imalo površinu od čak 20.665 ha. i bilo je prostorno najveće vinogorje u niškom kraju zauzimajući oko 20 % ukupne površine reona.

Gledajući sa aspekta broja imanja zasađenih vinovom lozom čegarsko vinogorje je svakako najznačajnije u niškom kraju i vodeće u proizvodnji vina i grožđa.

Dva su faktora dovela do nestajanja i propadanja viničkog odnosno čegarskog vinogorja: filoksera i napuštanje imanja odnosno prestanak bavljenja vinogradarstvom. Tradicija uzgajanja vinove loze na prostoru Niša i okoline seže još u antičko doba. Prisustvo poljoprivrednih imanja latifundia na prostoru antičkog  Naisusa ide u prilog činjenici da je proizvodnja grožđa i vina bila prisutna u antičko doba. Iskusni Rimljani prepoznali su ovo područje kao povoljno za uzgoj vinove loze. Blage padine okrenute ka jugu sa dovoljno sunca, prisustvo vode i stalna ruže vetrova koja je donosila obilje kiseonika. Vodene žile koje su tekle ispod viničke zemlje bile su izdašne i omogućavale uzgoj i drugih kultura.

Horeum žitnica na rezidencijalno-ekonomskom kompleksu Medijana uz magacine za skladištenje žitarica imao je i bazene i pitose za skladištenje tečnosti. Pitosi visine oko dva metra bili su ukopani u zemlju i verovatno korišćeni za sazrevanje i čuvanje vina.

Prisustvo kulta boga vina Dionisa potvrđuje da je ovaj napitak imao važnu ulogu u antičkom Naisusu i okolini. Putopisci srednjeg veka svedoče da je niško područje bilo čuveno i dobro snabdeveno kvalitetnim vinom a sa snaženjem srpske srednjevekovne države i crkve, vinogradarstvo dobija na jačem zamahu.

Neki istraživači smatraju da je pri susretu Stefana Nemanje i Fridriha Barbarose 27 jula 1189 godine, u porti manastira Sv. Pantelejmona služeno upravo vino sa ovog područja. Dolaskom Turaka na ove prostore dolazi do stagnacije u proizvodnji vina i uzgoju vinograda. U to vreme postepeno se smanjuju vinske sorte grožđa a njihovo mesto zauzimaju one koje se koriste i kao stone kao što su Smederevka i Prokupac.

U sistemu osmanskog oporezivanja vinogradi su imali značajnu ulogu i predstavljali jedan od deset najprofitabilnijih poreskih prihoda. I turski putopisac Evlija Čelebija u svojim zapisima beleži da je Niš okružen baštama i vinogradima.

Najveće zasade na viničkom i čegarskom vinogorju imali su žitelji sela Matejevac i Kamenica koji su pored Sićeva bili najveći proizvođači vina i rakije. Nakon oslobođenja Jugoistočne Srbije i Niša od Turaka 1879 godine dolazi nova faza razvoja vinogradarstva.

Godine 1883. u Niškom okrugu bilo je 78.134 motika vinograda (1 motika vinograda = 8 ari) ili na 100 ha. njiva bilo je 8 ha. vinograda, na 1.000 stanovnika je bilo 39 ha. zasađeno vinovom lozom.

Milan Đ. Milićević u svom delu Kraljevina Srbija navodi da su se u okolini Niša po proizvodnji vina i gožđa izdvajala sela Kamenica (na delovima Vinik, Čegar,Trnput i Vrbica), Gornji Matejevac (sa potesima Zabrdce i Golo Bresje), Knez selo (potesi Selište i Studeni kladenac), Malča (potesi Detljak i Rodostin) (Potesi Vrbica i Zabrdce smešteni su u severoistočnom podnožju brda Čegar, Zabrdce odmah iznad Kamenice prema Gornjem Matejevcu a Vrbica između Gornjeg i Donjeg Matejevca).

Ministarstvo finansija Kraljevine Srbije zabeležilo je da je u okolini Niša 1883. godine bilo 7.800 duluma vinograda (1 dulum= 1.000 m2)  a u celom Niškom ataru 27.500 motika. Glavna sorta grožđa tokom XIX veka je bila Prokupac, nešto manje je zastupljena Plovdina i ostale sorte. Ovo nam govori da je sorta vina koje se proizvodila bilo uglavnom crveno. Plovdina je bila jedna od glavnih sorti uzgajanih na Čegarskom i Viničkom vinogorju sve do kraja 80-tih godina XX veka.

Plovdina je stara sorta grožđa i gaji se širom Balkana, u Makedoniji, Grčkoj, Albaniji, Rumuniji, Bugarskoj gde nosi naziv pamid. Ona danas nije omiljena jer daje vina sa niskim procentom kiselina međutim ona se na niškom području pokazala kao povoljna za uzgajanje i velikim prinosom.

Žitelji okoline Niša proizvodili su vino u kojem su se mešale druge sorte sa sortom Plovdine i dobijalo vino boljeg kvaliteta. Nišlije su volele ovo vino ono nije imalo težinu koje većina crvenih vina ima već im je udeo koji čini Plovdina davao osvežavajući i laganiji ukus. Ta vina su se deklarisala kao tip roze, između belih i crvenih ali su sama po sebi bila specifična. Sve u svemu, vino je bilo glavno piće nišlija i okoline uveliko nadmašujući potrošnju piva. Postojalo je dosta trgovaca koji su izvozili vino u druga područja ili čak u druge zemlje.

Na području Kamenice sorta grožđa Prokupac se nazivala Kameničarka upravo iz razloga jer je najveći broj loznih zasada bio sa ovom sortom. Vina su nosila nazive po podnebljima sa kojih su dolazila sićevačka, vinička, matejevačka, kamenička, malčanska i dr. Porodična gazdinstva koja su se bavila proizvodnjom vina prihodovala su od 50 do 800 dukata godišnje.

Na sajmu vina u Bordou 1882. godine predstavljeno je 28 vina iz Srbije od kojih je 5 bilo sa niškog vinogorja.

U listu Društva za poljsku privredu i zvaničnom glasilu Srpskog poljoprivrednog društva ,,Težak,, u svesci VII iz 1882 godine dat je jedan izveštaj sa izložbe vina u Bordou : ,,Izložbenici srpskih vina na izložbi u Bordou jesu Njegovo Veličanstvo Kralj Milan I Kralj Srbije, D.Popović sveštenik iz Gornjih Matejevaca, vino crno viničko od 1879 godine, 24 dinara hektorlitar. Đ.Blazidaides iz Niša, crno vino kameničko od 1876 godine, 36 dinara za hektolitar. D.Laćinović iz Gornjih Matejevaca, vino crno viničko od 1881 godine, 20 dinara hektolitar. S.Tutunović, advokat iz Niša vino belo sićevačko od 1880 godine, 30 dinara za hektolitar,,.

Upravo je ,,Kameničko crno vino,, koje je doneo Đorđe Blazidiades (ili Đorđe Blesides, bio je niški cincar i vlasnik jedne od dve apoteke u tadašnjem Nišu. Bio je osnivač Komiteta za borbu protiv Turaka i poznati vinogradar. Rođen je u Janini u Epiru, Grčka) dobilo počasnu diplomu za napredak.

Iz priloženog se vidi da su od vina koja su se našla u Bordou od strane srpske delegacije koju je predvodio lično Kralj Milan Obrenović sa niškog područja dominirala crna (crvena) vina. Godine 1889 pojavila se filoksera u Niškom vinogradarskom reonu pa je u Nišu povodom toga održan prvi vinarski zbor Kraljevine Srbije. Uz prisustvo samog kralja, članova vlade i oko hiljadu vinogradara i vinara dva dana se diskutovalo o pitanjima opstanka vinogradarstva. Donesene su odluke da se osnuju škole za vinogradare i rasadnici, enološke stanice i laboratorije kako bi se ispitivao kvalitet šire i grožđa. U Nišu je 1899 godine osnovan lozno-voćni rasadnik a zatim i privatni rasadnik Anastasija Radojkovića. Kalemljene sadnice su prodavali Okružna banka i trgovci a najzastupljenije su bile: Prokupac, Smederevka, Plovdina i Rajnski rizling kao i stone sorte Muskat Hamburg, Malaga i Bela Šasla. Veliki rat je doneo prekid u aktivnom i masovnom uzgoju grožđa da bi se nakon njega u razvoj vinogradarstva uključila mnoga sela iz okoline Niša.

Kako bi se povoljnije i lakše došlo do kvalitetnog zasada i materijala godine 1928 osnovana je Sićevačka vinogradarska zadruga zatim 1931 godine Čegarska i Jelašnička a 1934 godine Malčanska.

Drugi svetski rat je opet izazvao prekid da bi u Novoj Jugoslaviji (FNRJ i kasnije SFRJ) društveni sektor preuzeo staranje o vinogradarstvu i proizvodnji vina. On je preuzeo upravljanje zadrugama i pogonima za proizvodnju. Godine 1951. osniva se Centar a potom i Institut za vinogradarstvo i vinarstvo u Nišu. Podrumi Sićeva i PIK Niš u Donjem Matejevcu pune flaše vinima i rakijama od grožđa proizvedenih na ovom području. Mnogi se još sećaju Sićevačkog belog, Niškog crnog, Kalče, Naisa, Majske ruže i dr. Prodavala su se širom tadašnje Jugoslavije ali i u inostranstvu, učestvovala na mnogim takmičenjima i sajmovima i dobijala visoka priznanja.

Od početka devedesetih godina XX veka na području Niša dolazi do smanjivanja površina pod vinovom lozom. Razlozi su različiti i višestruki, pojačana urbanizacija područja, nedovoljna afirmisanost i stimulacija za razvoj vinogradarstva i dr. Poslednjih godina se čine sporadični pokušaji revitalizacije niškog vinogorja koje se ogleda u podizanju privatnih zasada i malim proizvođačima vina i rakije.

Kao i sve drugo i niško vinogorje i niška vina od Kamenice do Bordoa ostali su samo istorija. Oko njih je oreol legendi kada se uz njih slavilo, tugovalo, bančilo, boemisalo….

                                                                                                             Vladan Ž. Stojiljković

Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.