Početkom Prvog svetskog rata nakon velikih pobeda srpske vojske na Ceru i Kolubari, u Londonu se septembra 1914. osniva Srpski potporni fond, privatno, nezavisno humanitarno društvo, sa ciljem da pruži materijalnu, medicinsku, organizacionu i drugu pomoć Srbiji. Njega osnivaju u to vreme istaknuti britanski intelektualci profesori istorije univerziteta (Čedvik Oman i Trevelijan, ser Džon Artur Evans arheolog), političari (ser Edvard Bojl, Ser Čirol, Harold Temperli, Džon Monson), novinari ( Lojd Džordž, Siton Votson), ugledne aristokrate i državnici.
Sve vreme postojanja fond je radio pod pokroviteljstvom Nj. V. kraljice Ujedinjenog Kraljevstva i Episkopom Londona. Srbija je u to vreme apsolutni hit u Evropi. Hrabrost i odlučnost u borbi jednog malog naroda na Balkanu, pobede koje je odnosio nad tako moćnim carstvom kao što je bila Austrougarska, nisu mogle da ostave ravnodušnim ni poprilično ,,hladne” Engleze.
Svojim osnivanjem Srpski potporni fond imao je višestruku ulogu. Osim potpore u novcu, u sanitetskom materijalu i opremanju bolnica u Srbiji, veći značaj imao je u stvaranju pozitivnog imidža Srbije u svetu.
Priča o hrabrosti Srba širi se ubrzano ne samo Britanijom već veći i ostalim delovima sveta. O podvizima srpske vojske pišu vodeći novinari i istoričari članovi fonda, ali u tome im svesrdno pomažu i naši ljudi u Londonu. Naš poznati geograf Jovan Cvijić je u to vreme u Londonu, Bogdan i Pavle Popović, profesori i pisci, su aktivni članovi, Matija Bošković koristi sve diplomatske aktivnosti. Vladika Nikolaj Velimirović, duhovnik i mislilac, redovno drži razna predavanja o duhovnosti srpskog naroda. Delovanje fonda podržalo je i nekoliko žena, koje su sudbinom bile povezane sa srpskim narodom, pa otuda bolje i poznavale društvene prilike u Srbiji. Bile su to Mabel Danlop Grujić, supruga Slavka Grujića, tadašnjeg sekretara Ministarstva spoljnih poslova, kneginja Darija Prat, supruga kneza Alekse Кarađorđevića, praunuka vožda Кarađorđa Petrovića, gospođa Elizabet Besi Hristić, sa ćerkom Ani Hristić, snaha i unuka Nikole Hristića, višegodišnjeg predsednika srpske Vlade, ledi Vajthed, koja je boravila u Beogradu u periodu 1906—1910, kao supruga Džona Vajtheda, britanskog poslanika u Srbiji, itd. Još jedan manje možda poznat podatak ali izuzetno bitan je da je Srpski potporni fond zbrinuo od oko 300 mladih ljudi koji su se u toku rata školovali širom Britanije na najpoznatijim univerzitetima i srednjim školama. Na kraju uloga koju je imao bila je u obezbedjivanju hrane za zarobljene vojnike koji su bili u austrougarskim logorima.
Dok je velika većina Britanaca tek čula i ponešto saznavala o Srbiji, postojale su neke žene iz ove ponosne zemlje koje su još ranije svojim trudom i radom ostavile traga i time utrle put prijateljstvu ove dve države. Tu treba pomenuti i Ledi Lejlu Pedžet, ženu koja je sa svojim suprugom diplomatom Ser Ralfom Pedžetom boravila u Srbiji u vreme Balkanskih ratova u ime britanske Vlade. Bila jedna od glavnih osnivača bolnica i pomagala ranjenike u Beogradu. U vreme Prvog svetskog rata ona je to svoje iskustvo i znanje iskoristila tako što je u ime Srpskog potpunog fonda rukovodila osnivanjem bolnica u Srbiji. Treba pomenuti i dr Elsi Ingliš, prvu ženu koja je odlikovana najvišim srpskim odlikovanjem Orden belog orla i Ordenom Svetog Save.
Florens Mo, Džin Rankin kao i Karington Vajld smatraju se osnivačima i prvim upravnicima engleskog srpskog doma koji je u Nišu otvoren daleke 1926. godine zahvaljujući novcu koji je prikupio Srpski potporni fond.
Karington Vajld je rukovodila dobrovoljnim prilozima i poklonima koje je fond dobijao od darodavaca. Kao stari i iskusni humanitarac posle Prvog svetskog rata kada je već Srpski potporni fond prestao da funkcioniše ona je na osnovu svojih poznanstava i kontakata obezbedila novac za izgradnju Srpsko-engleskog doma za ratnu siročad. Prihod za taj dom dalo je 336.000 engleskih đaka. Sa tim novcem, a uz pomoći niškog Episkopa Dositeja koji je u ime Pantelejske crkve odvojio deo crkvenog zemljišta, odlučeno je da se sa izgradnjom doma krene u Nišu.
Postojao je samo jedan uslov da se paralelno sa izgradnjom doma izgradi jedna mala škola sa dva odeljenja za decu iz Jagodin male gde se nalazi dom. Za projektanta izabran je Julijan Djupon poznato ime niške medjuratne arhitekture, ruski emigrant koji je posle Oktobarske revolucije došao u Niš i zajedno sa Aleksandrom Medvedevim zauzima značajno mesto u istoriji arhitekture grada.
Izgradnja objekta započeta 1925. godine završena je godinu dana kasnije i uz veliku svečanost otvorena novembra 1926. godine. Otvaranju su prisustvovale mnogobrojne zvanice najvišeg ranga iz Beograda i Londona, predstavnici Crkve, Vojske i grada Niša. Mis Karington Vajld je specijalno za tu priliku doputovala iz Londona u Niš. Pored nje otvaranju je u ime srpskog kralja bio knez Pavle i kneginja Olga, Episkop niški Dositej, gradski zvaničnici. Bilo je prisutno puno naroda i postoji jedna interesantna zabeleška da su možda po prvi put tada i videli neku Britanku koja igra narodno srpsko kolo.
Rukovođenje domom pripalo je Florens Mo. U tome joj je svesrdno pomagala njena prijateljica Džin Rankin. One su kao članice Srpskog potpornog fonda imale funkciju na terenu. Kao bolničarke sanitetske sestre prošle su golgotu sa srpskom vojskom u prvom svetskom ratu i kroz Albaniju i na Krfu, pa na Solunskom frontu. Zajedno sa Srpskom Vojskom su se vratile u Srbiju i u Niš. Želele su da ostanu u Srbiji, zavolele su srpski narod i sa oduševljenjem su prihvatile da brinu o toj ratnoj siročadi. Njihovom zaslugom je još 1919. godine osnovana socijalna ustanovu za zbrinjavanje ratne siročadi. Za tu namenu koristile su staru zgradu Staračkog doma kod Starog groblja. Kako ova zgrada nije imala dovoljno uslova za prihvat sve dece u saradnji sa Karington Vajld dogovaraju izgradnju nove zgrade doma u kojoj su radile sve do kraja drugog svetskog rata.
One nisu bile klasične upravnice doma, one su bile i vaspitačice i učiteljice. One su toj deci bukvalno bile druge majke. Ubrzo posle osnivanja 1926. godine u ovom domu bilo blizu 185 dece raznih uzrasta od 6 do 20 godina.
Кralj Aleksandar je bio lični prijatelj Engleskinja i doživotni pokrovitelj doma, i često ga je posećivao. Tako je bilo sve do kapitulaciji Jugoslavije i dolaska okupatora Nemaca i Bugara u Niš 1941. godine. Tada je englesko-srpski dečiji dom korišćen za potrebe Nemačke vojske. Kako su odbile nalog nemačkih snaga da napuste Niš, Florens Mo i Džin Rankin su jedno vreme tokom Drugog svetskog rata bile i zatočene u logoru na Crvenom krstu. Deca su otpremljena u Negotin i Toponicu, selu kraj Niša. Dom i decu su napustile tek 1947. godine kada su se penzionisale i kada je nova narodna vlast preuzela upravljanje doma. Povukle su se u mirovinu u Dubrovnik i tamo su živele do svoje smrti. Umrle su jedna za drugom 1953. godine. Engleskinje su dobitnice najviših odlikovanja, svetovnih i duhovnih, Oredna Svetog Save prvog reda, Ordena kralja Aleksandra, najvišeg odlikovanja Кola srpskih sestara, kao i odlikovanja britanskih kraljeva Džordža Petog i Džordža Šestog.
Što se tiče samog Englesko-srpskog dečijeg doma koji je 20 godina bio pod engleskom upravom, nakon rata predat je na upravljanje Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji. Novoformirana narodna vlast daje mu naziv Dom srednjoškolske omladine a od 1953. godine i Dom srednjoškolske omladine ,,Stevan Sinđelić”. U njemu su pretežno bila smeštena deca palih boraca kao i deca siromašnih roditelja uzrasta od 5 do 20 godina. Štićenici doma su pohadjali Osnovnu školu učenika u privredi i neku od srednjih škola.
Objekt je jednostavne arhitekture, može se reći nekom neoromantičarskom duhu, karakterističan za objekate sa početka dvadesteog veka. U osnovi je u formi češlja, glavna prilazna fasada je prema jugu, nazubljena kontura koja treba da podseća na fortifikacione objekte srednjeg veka.
Nakon ukidanja nekoliko internata u gradu, sredinom sedamdesetih godina 20 veka u toj zgradi osnovana je ustanova Dom učenika srednjih škola ,,Ivo Lola Ribar” za smeštaj dece slabijeg imovnog stanja i dece bez roditelja. Negde od 90-ih u domu su smešteni učenici koji nisu iz Niša a pohađaju srednju školu u našem gradu. No kako se ovde na Balkanu istorija često ponavlja, ovaj dom otvorio je vrata pred još jednom olujom nakon one iz 1914-1918. godine, olujom koja je 90-ih iznenada donela nove stanare, kolone izbeglica sa prostora bivše Jugoslavije.
Danas se u domu neguje uspomena na te hrabre žene Britanke koje su sve svoje srce, želju, volju, snagu i ljubav dale za srpski narod pa i za srpsku decu. U okviru doma nalazi se jedna spomen soba koja je podignuta u slavu Florence Mo i Džin Rankin a ispred zgrade može se i videti i bista Mis Karington Vajld, rada Slavka Miletića, umetnika iz Niša, koja je posle rušenja u Drugom svetskom ratu ponovo postavljena u dvorištu doma kao spomen na ovu plemenitu Britanku.
Tekst je je deo projekta “Ovo je Pantelej” za koji je sredstva odobrila GO Pantelej na Konkursu za sufinansiranje projekata radi ostvarivanja javnog interesa u oblasti javnog informisanja u 2022. godini. Stavovi izneti u medijskom sadržaju ne izražavaju nužno stavove sufinansijera.
Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.
