Kako je izgledao antički Naissus? Kada je i iz kojih razloga izgrađen? Koje su osnovne faze njegovog razvoja? – Težak ispit za istraživača kome na raspolaganju stoje šturi podaci, istrgnuti iz spisa antičkih pisaca, iskopani u zemlji najčešće slučajno prilikom kakvih građevinskih radova, sadržani u spomenicima njegovih stanovnika, nadgrobnim ili zavetnim. Grad se stalno menjao, od sela domorodaca i vojničkog logora, do složenih vidova njegove zrelosti, a onda starosti i raspadanja, uz stalna rušenja osvajača i ambiciozne poduhvate novih graditelja.
Podignut u rimsko doba, Naissus je verovatno odražavao sve osobenosti jedne univerzalne civilizacije, koja je, osnivajući svoj red i poredak, ostavila vidljiv trag u svim delovima Evrope. Razvijajući se u kontinuitetu, od antike do danas, mnogi stari gradovi kao što je slučaj i sa Naisom, trpeli su od stalnih rušenja, prepravki, doziđivanja i nadziđivanja, u kojima je ponekad teško prepoznati staro od novog, autentično od stranog. Za utvrđivanje procesa urbanizacije Naisa i istorijsku rekonstrukciju grada, istraživačima su na raspolaganju tri vrste izvora: oni koji su zabeleženi kod antičkih pisaca, arheološki podatci dobijeni bilo od slučajnih nalaza ili pak u arheološkim iskopavanjima i epigrafski izvori tj. podaci koji su sadržani u natpisima iz Naisa.
Pisani izvori
Kao običan provincijski grad Naissus nije mogao biti predmet osobitog interesovanja antičkih pisaca. Izvori o njemu su uglavnom kratki, oskudni i neprecizni. To su itinerari, opisi glavnih puteva koji su povezivali glavnih puteva koji su povezivali značajnije oblasti ili gradove, sa navođenjem stanica gde se moglo prenoćiti, snabdeti hranom i ostalim potrebama, promeniti konje ili naći utočište od nepogoda. Ove prve mape i popisi putne mreže, nastali su u III i IV veku ili nešto ranije, što je zbog mnogih prepisivanja i dopuna teško utvrditi. Opširnije podatke o prilikama u gradu nalazimo u delima istoričara, kada govore o boravku ili prolasku careva, o bitkama, a naročito kod Konstantinovih biografa (Stefan Vizantinac, Olimpiodor). Treba istaći da se radi uglavnom o usputnim beleškama, koje, pored lapidarnosti, donose dragocene podatke o izgledu i smeštaju grada, raznim objektima, stanovništvu i sl. Razumljivo je da se korišćenju ovih izvora mora pristupiti kritički, uvek imajući u vidu uslove pod kojima je jedno delo nastalo, okolnosti koje su bile odlučujuće za piščev sud o događajima.
Arheološki izvori
Arheološki izvori – ostaci antičkih građevina, stambenih i privrednih objekata, hramova, puteva, mostova i dr., predmeti materijalne kulture, mermerne i bronzane statue, keramičke i metalne posude, oružje, oruđe, nakit i sl. – sve to čini osnovu za razmatranja različitih aspekata istorije grada, od urbanističke dispozicije pojedinih objekata, njihovih građevinskih i arhitektonskih odlika, pa sve do utvrđivanja procesa romanizacije, materijalnog i duhovnog života antičkog Naisa.
Kada su u pitanju nepokretni objekti, pored onih koji su sačuvani, bilo da su istraženi pa zatrpani bilo konzervisani i prezentovani, tu se podrazumevaju i objekti koji su nestali, o kojima imamo samo obaveštenja, skice ili usputne beleške starijih istraživača.
Početna istraživanja antičkog Naisa, topografije i ostataka njegovih građevina i spomenika, vezana su za ime Feliksa Kanica (1824-1904).
Prvu posetu Nišu Kanic je učinio još 1850. godine i tada je, u dramatičnim okolnostima političkih nemira u gradu, video tvrđavu, kapije, džamije i druge turske građevine. Zanimljivo je da se osim nekoliko rimskih spomenika ispred Hunkjar – dzamije, tada nigde nisu videli značajniji ostaci antičkog grada. Godine 1864. Kanic je opet u Nišu i tada nešto slobodnije istražuje u Tvrđavi i započinje iskopavanje na Medijani. Iste godine, on je bez većeg uspeha ispitivao i teren Jagodin-male, gde su se, prema nekim obaveštenjima kojima je raspolagao, imali nalaziti ostaci antičkog hrama. Više rezultata donela su mu, međutim, istraživanja u okolini Brzog Broda. Na obližnjem brežuljku koji je ležao „južno od njiva pokrivenih antičkim ciglama“ (po svoj prilici u krugu današnje Elektronske Industrije), Kanic je našao temelje rimskog kastela, odakle je u to vreme Mital-paša odnosio građevinski materijal za gradnju svoje kasarne. Na pola puta između ovog utvrđenja i puta, Kanic je našao ostatke monumentalne građevine, jedine i prve koju je na terenu antičkog Naisa otkrio.
Radilo se o osmougaonoj zgradi, sa zidovima debljine 1.70 m. obloženim belim mermernim pločama. Premda Kanic ništa bliže ne govori o otkrivenom objektu, verovatno je reč o građevini iznad koje je 1936. godine podignuta zgrada muzeja na Medijani. Po oslobođenju 1887. i 1888. godine, Kanic boravi po treći i četvrti put u Nišu i tada, uz podršku srpskih vlasti, nastavlja započeti rad: prikuplja spomenike, obilazi okolinu i opisuje starine, crta i beleži sve podatke koji su od interesa za istoriju grada. Njegova obaveštenja o nalazištima i spomenicima činila su osnovu za kasnija istraživanja i sa te strane Kanicov boravak u Nišu bio je višestruko koristan. Tridesetih godina prošlog veka započinju i prvi arheološki radovi, najpre na Medijani, a potom i na drugim lokalitetima (Jagodin-mala, Bubanj, Humska Čuka). Zgrada muzeja na Medijani podignuta 1936. godine nad jednim od otkrivenih mozaika, osnivanje Muzejskog društva, a potom i Muzeja u Nišu (1933.god.), kao i počeci profesionalnog rada u muzeju, predstavljaju važne datume u istoriografiji Niša. Na kraju treba istači da izvanredne zasluge za prikupljanje istorijske građe, muzejskog materijala i organizovanje stručnog rada u Muzeju, imaju dvojica preminulih direktora Narodnog muzeja u Nišu, Aleksandar Nenadović i Krsta Đorđević.
Epigrafski izvori
Kameni spomenici, koji su od oslobođenja do nedavno bili smešteni u nišama turske Tvrđave, u najvećem broju imaju urezan natpis na latinskom, samo izuzetno na grčkom jeziku. Raznorodni su po sadržaju: nadgrobni, zavetni ili građevinski spomenici. U hronološkom vidu, zahvataju veoma dug period od oko šest vekova, od dolaska Rimljana u ove krajeve pred kraj I veka n.e., pa do istočnorimskog carstva u VI veku n.e. Značaj epigrafskog materijala izuzetno je veliki za istoriju gradova koji kao Nais leže u provinciji za koju antički pisci i istoriografi ne pokazuju neposredan interes. U tekstovima latinskih natpisa sadržani su podaci za proučavajne stanovništva grada, njegove socijalne strukture, dolaska i boravka vojnih jedinica, verskih prilika u gradu, umetnosti domaćih radionica, običaja i nošnji, jezika i opšte kulture i stepena pismenosti.
Zanimljivo je istaći da je prvi lapidarijum (zbirka kamenih spomenika) organizovan u Nišu, još 1887. godine, i jedan je od prvih u oslobođenoj Srbiji. Tada je, na podsicaj srpskih vojnih vlasti, na mestu nekadašnje Hunkjar-džamije uređen nevelik prostor i tu smešteno desetak rimskih spomenika grupisanih u krugu oko jednog granitnog stuba. Nedaleko odatle, iz zaštitni zid terase ispred Sahat-kule, bilo je tada poređano (izloženo!) nekoliko skulptura, anepigrafskih spomenika i reljefa od kojih je danas samo jedan – predstava Silena u dubokom reljefu – sačuvan u niškom Muzeju. Danas je lapidarijum u Nišu ponovo uređen.
Rimska stela
Sa novom postavkom, u niškoj Tvrđavi, zanimljivom i pristupačnom kako za naučnike tako i za sve ljubitelje starina, vrednosti sadržane u oblicima nadgrobnih stela, votivnih oltara, skulptura, i njihovim natpisima biće još jače izražene i značiće svakako nov podsticaj za prikupljanje i proučavanje ovog dragocenog materijala.
Ime grada
Što se tiče imena grada, najduže se zadržala pretpostavka Holdera, koji je zastupao tezu da je ime grada keltsko, nastalo prema imenu reke na čijim obalama leži, odn. da je oblik Naissus nastao preko starijeg Navissos. Osnovu za takve tvrdnje, Holder je našao u jednom kasnoantičkom gramatičkom spisu Consentii ars. U novije vreme, bugarski lingvista Dečev u svom rečniku tračkih imena zastupa mišljenje da je Naissus tračka reč, pošto je ime reke (Navissus) iz koga je izvedeno ime grada, nastalo sigurno pre keltske invazije.
Položaj grada
Grad Naissus je zauzimao središnji položaj u rimskoj provinciji Gornjoj Meziji (Moesia Superior), koja je već u I veku n.e. organizovana na tlu centralnog Balkana, u slivu Moravel, otprilike na tlu današnje Srbije. Ležao je na raskrsnici važnih puteva koji su povezivali južne sa severnim, podunavskim gradovima u provinciji, i šire uzeto, zapadnoevropske zemlje sa Orjentom. Položaj grada približno je određen Itinerarima, a osnovne podatke o njegovom mestu donose i neki antički pisci.
Tako Ptolomej beleži Nais kao jedan od četiri grada Dardanije (u oblasti u kojoj su živeli Dardanci), zajedno sa Skupima, Ulpijanom i Aribantionom. Kasnoantički pisci Olimpiodor i Hijerokle ga stavljaju u Sredozemnu Dakiju (Dacia Mediterranea), imajući u vidu stanje na prelazu iz IV u V vek. Slično i Prokopije, koji još označava Naissus kao centar jedne od osam oblasti koje je Justinijan obnovio u Sredozemnoj Dakiji.
Prisk, istoričar
Stefan Vizantinac navodi Nais kao trački grad, dok ga Prisk smatra gradom Ilira. Na temelju Priskovih svedočanstava nije teško rekonstruisati, u osnovi, položaj grada, a podaci koje saznajemo, budući da su iz autopsije, verodostojni su i dragoceni.
Nais dakle, leži na desnoj obali reke koja protiče sa južne strane grada. Bedemi utvrđenja nisu podignuti na samoj obali, kako bi se sa strateških razloga moglo očekivati, već nešto podalje. Grad je podignut u istočnom delu kotline, na prostranoj padini Gradskog polja, na čvrstom, građevinski stabilnom terenu, koji će kasnije većim delom biti zahvaćen bedemima srednjevekovne i turske tvrđave. Zaštićen od bujica visokom obalom, a plavna (močvarna) zona uz reku, na levoj obali uzvodno i nizvodno, na desnoj nizvodno.
Naisus (7) – rečna flota i trgovina rekom
ISTORIJA NAISA
Predrimsko doba
U centralnim oblastima Balkana, na granici ilirskog i tračkog sveta, pa tako i na prostoru na kome će se u istorijsko doba razvijati grad Naissus živeo je narod pod imenom Dardanci. U susedstvu sa jakim i bogatim Makedoncima na jugu, Dardanci su na sebe skretali pažnju najčešće u vezi sa pljačkaškim pohodima koje su preduzimali, ili pak u vreme kada su makedonski vladari osvajali njihove zemlje sa ciljem da ih zastraše i obuzdaju. Politička istorija Dardanaca je nedovoljno poznata, izvori o njima nepotpuni i pristrasni, mpremda se na osnovu raspoloživih podataka može zaključiti da su oni bili moćan narod, značajan činilac u međuplemenskim odnosima ovog dela antičkog sveta, vojničko dobro organizovani, narod na čije savezništvo u ratu protiv Makedonaca Rimljani mnogo polažu.
Gradove, izgleda, nisu podizali, o stepenu njihove kulture, načinu života i običajima, takođe ne znamo mnogo. Odsustvo spomenika govori da pismenost nisu poznavali. Što se tiče etničke pripadnosti, verovatno je, na osnovu onomastičkih, toponomastičkih i arheoloških elemenata, da su Dardanci bili Iliri. Na području Naisa, u predrimsko doba, ima se računati sa prisustvom još jednog naroda čije poreklo i postojbina nisu balkanski. Radi se o Keltima ili Galima i poznatim događajim iz 280.godine pre nove ere, kada su brojna plemena ovog naroda prošla kroz dardansku zemlju na svom pljačkaškom pohodu ka bogatim riznicama grčkih hramova:
„Velika i silovita masa Gala, pokrenuta siromaštvom svoje zemlje ili željom za pljačkom, misleći da joj ni jedan od naroda kroz čiju teritoriju imala da prođe nije ravan u snazi oružja, predvođena Brenom, dođe u Dardaniju…“, opisuje ove događaje rimski istoričar Livije.
Posle poraza kod Delfa 279.godine p.n.e., razbijene čete Gala povlačile su se nazad istim putem. Sada razjedinjeni i neorganizovani, bili su lak plen Dardancima i drugim narodima kroz čije su zemlje prolazili „… a kada su prolazili kroz zemlju Dardanaca, svi su uništeni, tako da niko nije ostao ko bi se vratio svojoj kući “(Diodor).
Poslednja vest je svakako preterana s obzirom da je poznato da su neka galska plemena, predvođena Batanatom, probila do Dunava i naselila se oko ušća Morave pod imenom Scordisci. Kazivanja antičkih pisaca o Keltima odnosno Skordiscima za nas su veoma važna s obzirom na rašireno mišljenje da su osnivači Naisa bili Kelti, već u III veku p.n.e. Ove pretpostavke su, međutim, kako se čini bez osnova. Prolazak Kelta kroz Dardaniju nije ostavio trajnijih posledica, premda se, s obzirom na slabu arheološku istraženost ovih oblasti, takav zaključak ne može čvršće podupreti.
Rimsko osvajanje i postavljanje vojne posade
Postepeno širenje rimske vlasti u oblastima centralnog Balkana i buduće provincije Mezije, kojoj će pripasti i Nais, usledilo je posle uspešnog ratovanja Gaja Skribonija Kuriona u tzv. Dardanskom ratu 75-73.godine pre n.e. O početnom periodu rimske okupacije nemamo drugih bližih podataka. Prve pouzdane vesti o događajima na području Naisa nalazimo prd kraj I veka n.e. Može se samo predpostaviti da je tada Nais, kao pozadinska baza, morao imati važnu ulogu u prikupljnju trupa iz južnih oblasti, njihovom smeštaju i snabdevanju ratnim potrebama i sl., premda se u srazmerno brojnim izvorima za ovaj period Nais ne spominje, a arheološki materijal, izuzev nekoliko ranorimskih novčića, potpuno odsustvuje.
Više svetlosti u početno razdoblje istorije Naisa, unose podaci iz natpisa dvojice pripadnika pomoćnih odreda čiji su spomenici nađeni u gradu, jedan 1888. godine u Tvrđavi, drugi prilikom izgradnje škole „Vuk Karadzić“ 1962. Ovde saznajemo da je pred kraj I veka n.e. u Naisu imala svoj logor prva kohorta Kilićana. Značajan je podatak i sa drugog spomenika koji govori o prisustvu veterana prve kritske kohorte u gradu, verovatno sedamdesetih godina I veka n.e. Boravak jednog isluženog vojnika u ovo doba u Naisu posredno govori o brzom razvitku grada, s obzirom da je uobičajeno da se vojnici, posle završetka vojne službe, povlače u veće centre provincije u kojoj se služili, gde im se stavlja na raspolaganje zemljišni posed. Nais je, dakle, do ovog perioda (poslednje decenije I veka n.e.), morao imati već formirano urbano jezgro pored vojnog logora, koje je moglo pružiti pogodnosti za organizovanje života doseljenika.
Klaudije Ptolomej, pisac iz sredine II veka
U prvim decenijama II veka n.e., za pretpostavke o brzom razvitku grada imamo i neposredan dokaz. U Geografiji Klaudija Ptolomeja, pisca iz sredine II veka, Nais se spominje kao jedan od četiri najveć grada u Dardaniji. Od ovog perioda izvori koji govore o Naisu postaju brojniji, potpuniji, a zbivanja u gradu mogu se pratiti bez većih prekida. U drugoj polovini II veka n.e., u vreme poznatih Markomanskih ratova, Nais je središte za organizaciju odbrane severne Dardanije. U njemu je u to vreme smeštena i formirana prva dardanska kohorta, kao teritorijalna milicija. Njeni pripadnici regrutovani su od lokalnog domorodačkog stanovništva, što bez sumnje doprinosi romanizaciji i bržem usponu grada. U sledećim decenijama, sve do sredine III veka Nais je, zahvaljujući pogodnom geografskom položaju na raskrsnici puteva, postao stecište vojnika, veterana i njihovih porodica, trgovaca i drugih doseljenika, a grad je u to vreme imao i solidno vojničko obezbeđenje. Tada je već svakako postojala i radionica (fabrica) za proizvodnju vojne opreme, odakle ce se oružjem i vojnom tehnikom snabdevati jedinice raspoređene duž granice na Dunavu. Izvestan broj vojnika ovde je obučavan za službu u mornarici, kako potvrđuje spomenik Lucija Kasija Kandida, mornaričkog regruta sedme Klaudijeve legije, nađen u niškoj Tvrđavi. Ovaj spomenik ujedno govori da je na Nišavi bio razvijen rečni saobraćaj, brodovima koji su stajali na raspolaganju legiji za snabdevanje i kontrolu priobalnog područja.
Municipijum – rimski grad
Kao rimski grad sa određenim samoupravnim pravima, Nais je potvrđen u jednom natpisu u kome, se spominje izvesni Marcus Aurelius Posidonius, dekurion municipija Naisa. Ovi podaci su veoma važni za poznavanje istorije grada, njegove strukture i razvoja, s obzirom da se municipalno pravo dodeljuje samo većim, romanizovanim centrima, dekretom koji obezbeđuje određena prava (samouprava, teritorija i sl.) od interesa za za dalji prosperitetgrada koji ovo pravo poseduje i njegovih građana. Nedostaju, na žalost, podaci o datumu kada je Nais stekao status municipija. U antičkim izvorima koji donose vesti za bliže određena vremenska razdoblja, Nais se navodi čas kao oppidum( utvrđenje), a čas kao civitas, urbs – u grčkim izvorima uvek kao polis – slično kao i drugi veći gornjomezijski centri, ali nikad izrekom kao municipium. Rašireno je mišljenje da je grad stekao status municipija pod Markom Aurelijem, u vreme markomanskih ratova, kada raste njegov vojnički značaj i Nais postaje važna baza i središte za organizovanje odbrane šireg regiona.
ODLOMAK IZ KNJIGE
„Zemlja najlepše patnje“
Milan Novaković
Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.
