Tamo daleko od mora
Dok su srpske izgladnele, umorne i bolesne vojnike na imperativno traženje ruskog cara sa Albanskog primorja na oporavak prevozile italijanske lađe i brodovi dotle su ih ponovo na bojišta vraćale francuske i engleske lađe zbog čega je nastala poznata pesma Kreće se lađa Francuska sa pristaništa Solunska. Ona ne predstavlja prevoženje izmorenih vojnika na oporavak već oporavljenih sa solunskog pristaništa u Govinu na front i u nove borbe. Prethodno je srpska vojska došla iz privremenih logora na Krfu gde se jedno duže vreme oporavljala nakon silnih ratnih iskušenja.
Srpska vojska predstavlja u trećoj ratnoj godini ono što su saveznici želeli još u prvoj-lojalne ratnike radi savezničkih potreba. Reorganizovana, naoružana savezničkim naoružanjem i opremom i vidno smanjena na 122.000 ljudi, u avgustu 1916. godine, započinje svoje angažovanje na novoformiranom Makedonskom (Solunskom) frontu, u sklopu opšte savezničke ofanzive kako bi se smanjio pritisak na savezničku Rumuniju. Ista balkanska zemlja će posle samo četiri meseca neslavno završiti ratno angažovanje. Treća bugarska armija umarširaće u Dobrudžu a potom se vratiti na Solunski front i povratiti stanje antes, dok će nemačka vojska zauzeti Bukurešt i Temišvar. Sudbina Rumunije uslovila je da Grčka još godinu dana ostane formalno neutralna, mada su se na njenoj teritoriji nalazili kontigenti savezničkih vojnika.
Za to vreme jedan deo balkanskog bojišta nekako je držala Italija, ali je posle velikih poraza na Soči bilo vidljivo da se nešto značajnije može učiniti na Makedonskom frontu. Saveznici dodatno pojačavaju front, smenjuju francuskog generala Maurisa Saraja zbog ogromnih gubitaka i malog uspeha. Sam komandant svih savezničkih trupa bio je i vojnik i političar, levičar-radikal, framason, pripadao je grupi radikal-socijalista i sa njom delio sudbinu. Uočljiv, energičan, nezavisan, imao je neprilika u svojoj karijeri zbog svojih političkih uverenja. Smenjen je sa položaja komandanta zbog neuspeha u Argoni, upućen je u Solun gde se nije snašao. Zamenio ga je general Gijom, pripremajući odlučni udar kada se steknu prilike za tako nešto.
U trećoj ratnoj godini srpska vojska ostaje bez 34.000 vojnika koji su poginuli, ranjeni ili nestali u borbama na makedonskom bojištu, gde je najveći uspeh bilo oslobođenje Bitolja, ali dalje, na sever, nije mogla. Najveći broj poginulih u borbama od 1916 do 1918. godine sahranjen je na srpskom vojničkom groblju na Zejtinliku u Solunu, mada se rasuti grobovi srpskih vojnika i danas nalaze na padinama Kajmakčalana, Selečnih planina, Kozjaka, po brdima Crne reke – od Dobrovena do Meljnice i od Broda pa sve do Bitolja, odnosno po čitavoj Pelagoniji i Morihovu.
Zbog otkrivanja oficirske zavere „Crne ruke“, kasnijeg suđenja u Solunu i streljanja trojice glavnih vinovnika na čelu sa Apisom, kao i penzionisanja velikog broja oficira, izostala je srpska ofanziva u 1917. godine. Borbe su se svele na rovovsko međusobno bombardovanje položaja u kojima je srpska vojska imala 5.000 izbačenih iz borbenog stroja.
Solunskim procesom, gde su se doskorašnja braća po oružju optuživala do krajnjih granica, razotkrile su se srpske stramputice u prvoj polovini XX veka, a koje su se prikrivale još pre i posle ubistva poslednjih Obrenovića. Dok su protivnici Apisa bili ubeđeni da je zavera protiv premijera zaista postojala i da je pokušan atentat na prestolonaslednika, dotle su drugi zagovarali teoriju eliminacije nezgodnih svedoka. Naime, crnorukci su uspeli da otkriju pokušaje srpske vlade da posredstvom princa Siksta Burbonskog, francuskog oficira, izdejstvuje kod Austrougarske separatni mir. Za tako nešto trebalo je dati dokaze dobre volje, a to je bilo uklanjanje vinovnika vidovdanskog događaja 1914. godine, tj. pripadnike Crne ruke.
Zavera protiv regenta i premijera zaista je postojala. Poverljivu prepisku u kojoj crnorukci pišu da „naši“ nisu uspeli da Perinog Acu (regenta Aleksandra) i Čiča Baju (Pašića) „otprave“ kod Čupe (vođa demonstracija protiv Obrenovića koji je zbog toga streljan), je otkrio srpski istoričar Branislav Gligorijević. Čitav događaj je ispolitizovan, najpre od strane srpske vlade, da bi dokazala kako je izbegla „svileni gajtan“ Crne ruke, a onda i od strane komunističke vlasti da pokaže kako se srpska buržoazija obračunavala sa svojim neistomišljenicima.
Usled neobaveštenosti, ali i teškog položaja stanovništva od kojih su vojno sposobni muškarci bili predviđeni za slanje na front protiv saveznika u februaru 1917. godine izbila je narodna buna-Toplički ustanak, koji su predvodili srpski četnički odredi organizovani najpre od strane Koste Vojinovića, zatim Koste Milovanovića Pećanca. Ustanak je odneo 8.767 ubijenih i streljanih, 30.000 interniranih, kao i 43.484 spaljenih kuća i pomoćnih zgrada u vreme njegovog surovog gušenja.
Za to isto vreme u svetu se događaju krupne promene. Tako Boljševici V.I.Lenjina u vreme teške situacije na Istočnom frontu udaraju nož u leđa ruskoj carskoj vojsci i dvema revolucijama u pozadini izbacuju je iz rata, ubijaju porodicu Romanov, stvaraju svoju vojsku – Crvenu armiju, ali zaključuju primirje sa Nemačkom. Time praktično produžavaju rat za još godinu dana na taj način što joj omogućavaju da se svom snagom prebaci na Zapadni front i suzbije započetu saveznički veliku protivofanzivu.
Ruski nedostatak sa ratne scene nadoknađuju Sjedinjene Američke Države.
Višegodišnju nepomerivost Zapadnog fronta i velika stradanja u bici za Ipr, na Marni, za Verden, u Šampanji i nakon obostrane upotrebe otrovnih gasova kako bi se protivnički vojnici izbacili iz dobro posednutih rovova, prekida francuski maršal Ferdinand Foš. Kao komandant objedinjenih savezničkih trupa na Zapadnom frontu, njegova ofanzivna taktika i napadi čak i kada nema izgleda za uspeh, uspeli su postepeno da pomeraju nemačke odbrambene linije. Vidnu ulogu imala je i sveža američka vojska koja je uspešno razbila nemačku liniju odbrane u Argoni, dok se oporavila i engleska armija, naročito nakon velikog poraza generala Gufa kod San Kantena. Ovi saveznički uspesi na Zapadnom frontu u velikoj meri su anulirali loše stanje na balkanskom bojištu, ali su se istovremeno poklopili i sa uspesima na Solunskom frontu i što je naročito uzdrmalo Nemačku.
Solunska oluja
Francuski general Gijom je 15. juna 1918. godine naimenovan za vojnog guvernera Pariza. Za novog glavnog zapovednika solunske vojske postavljen je maršal Franše D`Epere. Njegov dolazak na Solunski front presudno je uticao na pripremu probijanja istog fronta i izlazak iz preduge rovovske borbe kojom se ništa nije dobilo. Nakon dugih prešišljanja i kalkulisanja odlučeno je da proboj otpočne 14. septembra 1918. godine usled povoljnih vremenskih prilika i kako bi se izbeglo kišno vreme. Srpska vojska, grupisana u dve armije, znatno smanjena od početnih operacija, ali sa velikim pojačanjima u dobrovoljcima, od kojih je formirana posebna divizija, bila je rešena više nego ikad da izgine ili probije front i oslobodi svoju zemlju. Kod svakog srpskog ratnika tamo daleko, to je bilo u glavi usađeno, dok strah od smrti nije ni postojao – kako su neki zabeležili. S toga, uspeh nije mogao izostati.
Đeneral Petar Bojović (u sredini) sa štabom Prve srpske armije na Solunskom frontu
(Vojni muzej u Beogradu)
Najpre je izvršena danonoćna artiljerijska priprema (bombardovanje) prilikom koje je potrošeno rekordnih milion granata i šrapnela i od kojih su eksplodirala deset topa. I kada je počeo pešadijski napad u ušima bugarskih vojnika su odzvanjale detonacije od jučerašnjeg dana i noći. Ferdinandovi vojnici su gledali u iskidane žičane prepreke i raznete rovove u prvoj liniji, kada su se pojavili prvi srpski vojnici sa bajonetima na puškama. Iz minuta u minut, sata u sat, razbijani su poslednji odbrambeni bedemi i krčio se put za Srbiju. Srpska vojska je u sadejstvu sa francuskom za svega deset dana taktički i strateški probila Solunski front u širini 45 km, naterala bugarsku vojsku na opšte odstupanje, kasnije i kapitulaciju, a nemačku na povlačenje 300 km unazad i organizovanje odbrane tek ispred Niša.
Da bi se nekako prebacila odgovornost sa bugarskih na vojnike njenih saveznika proturena je priča da su padu Dobrog polja-jake otporne tačke na Solunskom frontu, u najvećoj meri doprineli porazi Nemaca na Zapadnom frontu. Oni su u presudnim trenucima pokolebali Solunski front. U tim pričama je najviše prednjačio general Nikola Žekov, a to je činio iz prostog razloga što mu je Glavna komanda dala u zadatak organizaciju odbrane na Solunskom frontu čime je bio stvarni krivac bugarske vojne katastrofe. Na samim položajima dovodio je ministre i bugarskog cara, uveravajući ih u neosvojivu tvrđavu Bugarskog carstva. Ipak, ova citadela srušila se za samo 48 sati.
Regent Aleksandar Karađorđević, maršal Franše D`Epere, vojvoda Živojin Mišić i đeneral Petar Bojović na Solunskom frontu (Vojni muzej u Beogradu)
Slab bugarski otpor ispred srpskih i savezničkih armija ležao je u velikim potresima unutar same bugarske carevine. Još 24. septembra u Ćustendilu su se okupili vojni begunci sa Dobrog polja koji su napali Glavni štab bugarske vojske. Vojnička pobuna se zatim proširila i na druge gradove. Iz centra pobune u Radomiru okupljeno je 30.000 vojnih begunaca koji su govorili da im je dosta rata, tražili da Bugarska postane republika, da se zbaci car Ferdinand i vlada i pod zapovedništvom Rajka Daskalova i Aleksandra Stambolijskog krenuli na Sofiju. Borbe podanika cara Ferdinanda, koji su branili Sofiju i kojima su pomagale pojedine nemačke jedinice sa pobunjenicima vodile su se sve do 2. oktobra sa velikim gubicima na svim stranama. Tada je pobuna ugušena, ali već sutradan bugarski car je morao da abdicira u korist svog mlađeg sina Borisa III, a potom je naređena demobilizacija čitave vojske. U vreme dok su tekli građanski sukobi u Bugarskoj, 2. srpska armija nalazi se ispred Carevog sela, spremajući se da pređe granicu. Nova bugarska vlada, znajući za velike greške počinjene prema Srbiji, nije smela da dočeka srpske trupe u prestonici i hitno se obratila Francuskoj kao garant primirja. Francuski vojnici 12. oktobra stižu vozovima u Sofiju i na taj način je srpska vojska zaustavljena.
Srpska vojska je u proboju Solunskog fronta imala 1000 vojnika i starešina izbačenih iz stroja.
Pobeda i izneverene nade
Već 1. novembra 1918. godine izbila je pobuna nemačkih mornara, 4. novembra je kapitulirala Austrougarska, dok je četiri dana kasnije počela revolucija u Nemačkoj, proglašena republika i zatražena abdikacija cara Viljema. U takvim okolnostima rat se neumitno bližio svom kraju. Nemački predstavnici zatražili su uslove za potpisivanje primirja.
Maršal Foš im je rekao: napuštanje Elzasa, Lorene, Belgije, Luksemburga, Bugarske, Rumunije i kapitulacija celokupne vojske. Naročito je naglasio da ima 25 spremljenih divizija koje će udariti u srce Nemačke.
Konačno, 11. novembra, u Kompijenskoj šumi u specijalnom vagonu maršala Foša nemački izaslanici su potpisali primirje. Poslat je diplomata Matijas Erzberger koji je u ime Nemačke potpisao primirje.
Prvi svetski rat je zvanično završen 28. juna 1919. godine Versajskim mirom. Sile Antante su pozvale pod zastavom 40 miliona vojnika, a Centralne sila 22 miliona.
Pre rata je u Kraljevini Srbiji živelo skoro 4.500.000 stanovnika. U Prvom svetskom ratu mobilisano je 2.050.000 vojno sposobnih muškaraca dok je cena pobede plaćena sa 378.489 poginulih i umrlih od rana i zaraznih bolesti. Broj stradalih zapravo je mnogo veći, jer u vreme podnošenja izveštaja na mirovnoj konferenciji u Versaju nisu postojali podaci o umrlim ratnim zarobljenicima u logorima u Austriji, Mađarskoj, Rumuniji, Nemačkoj, Bugarskoj, Holandiji, Češkoj, Slovačkoj, Hrvatskoj, Bosni i Sloveniji. Može se slobodno kao približno uzeti da je oko 400.000 srpskih vojnika i starešina nastradalo za vreme Prvog svetskog rata (minimalni gubici) i što Srbiju svrstava na peto mesto kada je reč o poginulim savezničkim snagama u velikoj pobedi. Najzad, ako se pridodaju gubici u balkanskim ratovima onda izlazi da je Srbija svoja tri rata koja je vodila u XX veku, platila ogromnim žrtvama, izgubivši pola miliona vojnika. To se vidno odrazilo u demografskom pogledu, s obzirom da su najveći procenat poginulih činili prvopozivci od 21 do 31 godine.
Srpska delegacija je na konferenciji mira u Versaju podnela zvanične podatke da je za vreme Prvog svetskog rata ukupno bilo 1.247.435 poginulih, ubijenih i umrlih stanovnika. Dodaju li se ovom broju poginuli i umrli od epidemije kolere za vreme balkanskih ratova i broj onih koji su ostali privremeno ili trajno onesposobljeni u svim tim ratovima, onda je jasno da je Kraljevina Srbija u ratovima bila potpuno iskasapljena i da samo proširenje teritorije narodnim ujedinjenjem od 1. decembra 1918. godine zamaskiralo stvarno stanje koje će se i te kako ogledati u budućnosti.
Toplički ustanak je posle rata skrajnut u drugi plan zbog ogromnih žrtava koje upropašćen srpski narod nije mogao da prašta. Konačno, celokupno stradanje je pripisano Kosti Vojinoviću, koji je požurio sa ustankom, izazivajući represalije, dok su vojne vlasti tu i tamo obeležavale pomen ustanka, koji je sa novim ratom načisto iščezao. Takođe je Vojinovićeva ličnost drastično izmenjena nakon završetka Drugog svetskog rata, gde je postavljena paralela: borci i ne borci, patriote i izdajnici.
Izveštaj o broju poginulih srpskih vojnika u Prvom svetskom ratu (Vojni arhiv)
U poznom socijalističkom periodu, tradiciju negovanja Topličkog ustanka nastavila su razna boračka udruženja, čiji bazis čine preživeli borci i potomci boraca koji su se svojevremeno srčano borili protiv četničke organizacije Koste Pećanca, odnosno Dragoljuba Mihailovića a gde se nalazio veliki broj učesnika istog Topličkog ustanka. Tačnije, napravljena je jedna totalna pometnja.
Za srpske ratnike (1912-1918), sve je bilo odavno jasno. Desilo se upravo ono na šta su vojnici, predosećajući teške i sudbonosne dane, upozoravali još u ratnoj devetstotina petnaestoj godini. Ratnici, koji su posle očajnih i mnogobrojnih borbi sa mnogo puta jačim i bolje naoružanijim neprijateljima, gde su junački branili svaku stopu svoje otadžbine, umirajući sa kraljevim rečima na usnima, najzad potpuno iscrpljeni pritisnuti uz albanske neprohodne i zaleđene planine–tamo daleko, smogli snage da se oporave i vrate kao pobednici, bili su nakon rata osuđeni na tihi zaborav. Vremenom taj se zaborav još više širio, došao je novi rat, ponikli su u nekom drugom vremenu novi i drugi junaci i heroji.
Slično je bilo i vojničkim grobljima. Ona danas praktično i ne postoje. Uništavali su ih doslovno svi. I okupatori za vreme Drugog svetskog rata iz osvete, ali i oslobodioci nakon rata, jer je pozitivna Srbija prema komunističkoj ideologiji postojala samo u predkumanovskim granicama pre 1912. godine. Ista ideologija je smatrala da je Srbija bila agresor u balkanskim ratovima, da je vodila osvajačke ratove u kojima je okupirala Makedoniju, Kosovo i Metohiju, Stari Ras, Hrvatsku i Sloveniju. Otuda nije bilo brige za vojničkim grobljima (1912-1918) koja su sedam decenija unazad stalno propadala, baš kao i prema spomenicima istaknutim vladarima i političarima.
Srpski narod će iduće godine proslaviti 100 godina od oslobođenja u Prvom svetskom ratu. Ali, da li je uopšte nešto naučio iz tog rata, odnosno, izvukao neke pouke za budućnost– teško je reći.
Autor: Aleksandar Dinčić, istoričar
Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.
