Nemanjin hram ispod Vinika – Crkva Svetog Pantelejmona „kroz vekove“

U samom gradu, po njegovom obodu i okolini nicali su hramovi još od samog početka hrišćanstva. Jedan od razloga bio je i to što je sveti car Konstantin prvi baš u njemu ugledao svetlost dana, ali i istorijska činjenica da je Niš oduvek bio važno crkveno središte. Ta pozicija naročito se utvrdila tokom vizantijske vlasti na ovim prostorima. Godine 1020. carskom poveljom su nabrojane sve eparhije Ohridske arhiepiskopije među kojima je bila i Niška episkopija koja se prostirala od granice sa Sofijom do međe sa Braničevom. Poveljom je između ostalog određeno da niški episkop raspolaže sa 40 klirika i 40 parika, što je priličan broj u okviru same arhiepiskopije.

U jednom tekstu iz XII veka potvrđeno je postojanje crkve svetog Prokopija koji je stradao za hrišćansku veru u vreme cara Dioklecijana. Tako je zapisano, da je u ratnom pohodu Ugara 1072. godine na Vizantiju odneta ruka odnosno mošti ovog mušenika i pohranjena u manastir Sv. Dimitrija u Sremu gde se nalazila sve do 1104. kada je car Manojlo Komnin naredio da se vrati nazad u Niš. Po ovom mučeniku jedan od susednih gradova prokuplje dobilo je kasnije svoje ime. Od svih hramova hrišćanstva koji gravitiraju u samom Nišu i okolini svakako da se izdvaja manastir a kasnije samo crkva Sv. Pantelejmona na obodu brda Vinik koji je sagradio veliki Srpski župan Stefan Nemanja. Pre same činjenice o izgradnji ovog hrama postoji dubok istorijski uvod koji dovodi do toga kako je i zašto nastao ovaj da kažemo ipak skkromni hram u odnosu na ostale koje je Nemanja sagradio ili kojima je bio ktitor.

Kao vazal Vizantije, koja je tada bila na vrhuncu moći Nemanja je na upravu od vizantijskog cara Manojla I Komnina dobio posed oko Dubočice. Međutim čim je preuzeo vrhovnu vlast u Srbiji, Nemanja je nezadovoljan politikom koju je vodila Vizantija iskoristio rat koji je izbio između Vizantije i Venecije 1171. godine pa je napao Vizantijske formacije na Dunavskoj granici duž puta Beograd-Braničevo –Niš. Na nesreću Venecija upada u krizu a sticajem okolnosti na ugarskom dvoru koji je takođe bio Nemanjin saveznik u borbi protiv Vizantije umesto Stefana III dolazi Bela koji je inače bio naklonjen Vizantijskom dvoru i svoje sedište imao u Carigradu. Ovim Srbija gubi važne saveznike pa Manojlo uzvraća udarac krenuvši u pohod protiv Srbije ali do okršaja ne dolazi jer Nemanja izražava spremnost da se ponovo potčini carskoj vlasti.

Do susreta dva rivala došlo je u okolini Niša a Nemanja biva zarobljen i odveden u zatočeništvo u Carigrad a onda posle izvesnog vremena oslobođen spreman da ubuduće ne narušava vazalske odnose. Sve to, međutim traje do smrti cara Manojla i 1180. god. jer po njegovoj smrti Vizantija zapada u krizu što koriste protivnici na čelu sa Ugarskom koja odmah iste godine prelazi u napad a priključuje joj se Srbija koji kao i u prvom pohodu napada Beograd i Braničevo u težnji da Srbiju otrgne uz ruku Vizantije zauvek. Zajedničkim snagama godine 1183. srpska i ugarska Vojska osvajaju oblast oko Niša i sam grad i nastavljaju dalje ušavši po prvi put duboko u teritoriju Vizantije.

Tek tada Niš i niška oblast ulaze u sastav Nemanjićke Srbije a Niš postaje jedan od važnih gradova na karti srednjevekovne države. Sudeći po putopiscima koji su u to doba pohodili ove krajeve predeo oko Niša predstavljao je suprotnost u odnosu na predele od Dunava do niške oblasti koji je imao epitet neprohodne pustinje. Osim toga Niš je sve do XII veka imao i ulogu graničnog dela kulturne i političke Vizantijske oblasti.

U Evropi počinje da oživljava ideja o oslobođenju Hristovog groba ili u istoriji bolje poznato kao – krstaški pohodi čiji putevi vode najbliže preko Balkana odnosno Srbije dalje na istok. Glavna figura krstaškog pohoda je nemački car Fridrih I Barbarosa u kome Nemanja vidi novog saveznika u daljoj borbi protiv Vizantije. Tako on, da bi ga pridobio, 1188. god. šalje poslanstvo Nemačkom caru uz poruku da mu sprema slavan doček i izražava zadovoljstvo zbog prolaska krstaške vojske kroz Srbiju. Pregovori počinju u Nišu 27. jula 1189. god. na mestu gde se i sada nalazi crkva Sv. Pantelejmona koju je kasnije Nemanja podigao. Slabi izvori govore o istorijskom susretu dva velika ratnika, cara i savremenika toga vremena ali je do susreta neminovno došlo.

Nije tačno utvrđeno kada je izgrađena crkva Sv. Pantelejmona ali je kao i kod mnogih drugih hramova uvijeno velom legende i predanja. Po legendi koja je sačuvana, vojska stefana Nemanje se posle dugog i napornog vojevanja ulogorila pored jednog ozvora vode gde se sada nalazi crkva. Podlegavši od iscrpljenosti nekoj teškoj bolesti oni se napiše vode sa uzvora i izlečiše se. Tako Nemanja smatravši da je ovo dar od boga reši da sazida na tom mestu hram u znak zahvalnosti Božijoj pomoći.

Godina u kojoj je hram podignut nije precizirana ni navedena u nijednom izvoru iz toga vremena ali je Stefan Prvovenčani sin Stefana Nemanje u svojim spisima o životu svoga oca na podizanju svetinja:

……,, A kada je on došao i ni malo ne kasnivši poče sa žurbom podizati u otačastvu svom hramove…..

Dalje Stefan Prvovenčani nabraja podizanje hrama Sv. Nikole u Kuršumliji, Studenice, Sv. Arhistratipa Mihaila u Skoplju i ….,, i Svetog velikoga mučenika Pantelejmona u gradu Nišu, koji mu i hram sazida….,,

Ovde se prvi i jedini put pominje izgradnja manastira Sv. Pantelejmona i verovatno da je to i jedino svedočanstvo koje govori da je prvobitni hram začeo Stefan Nemanja.

U kasnijim godinama srednjeg veka po dolasku Turaka na ove prostore, odnosno po osvajanju Pirota pa ubrzo i Niša 1386. god. ne zna se gotovo ništa o sudbini ovog manastira. Međutim po osvajanju Srpskih zemalja posle kosovske bitke već 1413. god. Mehmed Bajazitov sin vraća posed oko Niša i sam grad Stefanu Lazareviću u znak zahvalnosti za pomoć koju mu je on pružio prilikom svojih borbi sa svojom braćom Musom i Sulejmanom. Ćerka srpskoga despota Đurđa Brankovića, Mara, koja je bila jedna od Bajazitovih žena, dobila je kao poklon od svog pastorka Mehmeda posed  Toplicu i Dubočicu. Prilikom njenog pristizanja u Niš u gradu su je sačekali roditelji, rodbina i crkveni velikodostojnici, niški vladika i protojerej. Zatim je, kako nam piše Stojan Novaković, despotica izašla do manastira Sv. Pantelejmona gde se održavalo narodno veselje u njenu čast. To nam govori da je manastir u to vreme još bio u funkciji i da je zdanje postojalo.

Još manje skoro ništa se ne zna o izgledu prvobitnog manstirskog objekta. U izvorima savremenika toga vremena ne govori se ništa o dimenzijama ili opisu manastira Sv. Pantelejmona. U iskopavanjima koja su se vršila na prostoru gde se zdanje nalazilo na osnovu temelja se naslućuje da je ono bilo nevelikih dimenzija i jednostavne konstrukcije. Prilikom arheoloških istarživanja 1969. i 1970. godine došlo se do zaključka da se radi o dva objekta na ovom prostoru. To su hrišćanska bazilika iz kraja IV veka i vizantijska bazilika sagrađena pre XII veka sudeći po nalazima. U grobnicama koje su konstatovane tada, a istraživane i mnogo kasnije iskopavanjima 2005. i 2006. god, nalazilo se dosta pokretnog materijala u vidu nakita, naušnica, novca uz doba Vizantije zatim prstenja ogrlica a pronađeni su skeleti kako ljudi tako i životinja ( konja). Ovi nalazi mogu govoriti u prilog tome da je vrlo moguće da je Nemanja manastir Sv. Pantelejmona sagradio na već postojećim temeljima Vizantijskog sakralnog objekta koji se tu nalazio.

Arsa Gavrilović koji je 1908. god. napisao tekst pod naslovom ,, Niška crkva Svetoga Pantelije,, koji je izašao u Glasu eparhije niške, u zapisu nekog starog i oštećenog zbornika sledeći napis………….,, Godine 1619. prošao je kroz Niš putujući u Sremsku Ravanicu-Vrdnik-ne znamo po kakvom poslu, protođakon Teodor sa kupcem Simeonom Radulovićem iz Novog Brda.

Nakon dolaska Turaka na ove prostore manastir Sv. Pantelejmona je uništen kao i veći deo svetinja na ovom području. Ono što je ostalo sve do 1877. godine bili su temelji nekadašnjeg nevelikog hrama koji je podigao veliki župan Stefan Nemanja. Nakon oslobođenja Niša od Turaka i viševekovnog ropstva gde je i ispovedanje hrišćanske vere bilo kontorlisano a broj hramova bio ograničen, rodila se ideja o obnovi i podizanju pravoslavnih hramova u samom gradu i okolini. Velika niška saborna crkva kao najveća i centralna svetinja završena je i osvećena februara 1878. godine a nastavljena je i obnova hrama Svetog Nikole. Ideja o obnovi zadužbine Velikog srpskog župana rodila se mnogo ranije ali uslovi nisu bili povoljni pa se sada pristupilo realizaciji. Osnovan je fond za obnovu hrama a osnivač je bio tadašnji paroh Todor Popović koji je u fond priložio pedeset dukata. Knjaz Milan Obrenović, koji je u prvo vreme bio spreman da pomogne odrekao je zbog odbacivanja njegove ideje da se gradsko područje podiže na desnoj obali Nišave kao mnogo povoljnijem položaju. Zbog toga je fond ostao bez značajnih materijalnih i finanskijskih sredstava ali se nije odustalo. 25. aprila po starom kalendaru, na da Sv. Marka 1878. godine postavljen je temelj za novi hram ali na terenu nešto niže od nekadačnjeg srednjevekovnog hrama u blizini izvora vode. Uz pomoć stanovnika okolnih naselja i vojske hram je završen i osvećen iste godine baš na dan Sv. Pantelejmona. Osvećenje je obavio tadašnji niški mitropolit Viktor Čolaković a prisustvovao je veliki broj naroda iz grada i okoline. Svetinja je trpela stradanja i za vreme Velikog rata kada su je skrnavili bugarski vojnici koristeći njenu untrašnjost za smeštaj konja i skrnaveči ikone i inventar. Godine 1928. podignut je u zapadnom delu porte veliki zvonik na kojem je okačeno zvono dopremljeno iz srušene sahat kule u niškoj tvrđavi. Ono što je decenijama bilo znak za opasnost niške kasabe sada je zvonilo vernicima kao poziv na liturgiju i molitvu.

Tokom XX veka Pantelejski hram sa svojim velikim dvorištem u su tekla tri izvora hladne vode a drveče stvaralo prijatnu hladovinu postao je jedno od omiljenih izletišta građana Niša. Okolina hrama je održavana i negovana a na istočnom kraju podignuto je groblje gde su mnoge Nišlije našle svoj večni počinak. Na njemu se nalaze i dve monumentalne porodične grobnice uglednih niških porodica Medvedev i Popić. Oko porte crkve Sv Pantelejmona u drugoj polovini XX veka nastupila je ubrzana urbanizacija tako da se svetilište našlo u okruženju kuća i saobraćajnica. Tadašnje vlasti su 1950. zabranile sahranjivanje na groblju u Panteleju pa je ono od tada prepušteno devastaciji i zubu vremena.

Crkva Svetog Pantelejmona doživela je u XXI veku još jednu obnovu i neznatno proširenje kao i uređenje dvorišta.

Prostor oko hrama Sv. Pantelejmona istraživan je u više navrata i to vrlo često zbog potrebe izgradnje infrastrukture oko njega ili u njegovoj okolini. Jedna od temeljnijih istraživanja obavljena su 1966. i 1969. god. prošlog veka. Istraživanja su započeta na nekih pedesetak metara severoistočno od crkve Sv. Pantelejmona odnosno na lokalitetu gde se pretpostavljalo da se nalazila stara crkva posvećena ovo svecu. Održao se običaj da se vernici na tom mestu okupljaju na dan Sv. Vrača 14. jula. Konfiguracija zemljišta je bila ta koja je odredila pravac istraživanja. U pravcu istok zapad se prostire zaravnjeni deo oko 20 m dužine i 10 m širine. Zaravan je sa severne, istočne i južne strane bila uokvirena uzvišenjima koja obično ostaju na ostacima starih zidina. Postavljena je istaraživačka sonada prema uzvišenju koje se formiralo i na istoku zatvaralo zaravan da bi se izvršio presek uzvišenja i videlo postoje li ostaci zidova. Postavljena je i sonda pravca sever-jug na mestu gde je stojalo postavljeno kamenje kao obeležje kulta oko koga se vernici godišnje okupljaju. Prilikom iskopavanja pronađen je humus i ostaci građevinskog šuta ostaci maltera i fragmenata cigla. Zatim je taj sloj presečen i sonda je produbljena i usmerena prema zapadu. U sondi smera sever-jug krenulo se sa istraživanjem prema uzvišenju na jugu sa istim ciljem da se proveri postoje i ostaci zidova i ovde se naišlo na sloj humusa. Proširenjem sonde na istok naišlo se na kamenje a daljim kopanjem na delove zida. Prva sonda smera istok-zapad je proširena prema zapadu pošto nisu pronađeni ostaci zidova. Prilikom istraživanja u obe sonde su pronalaženi ostaci, delovi krovnih pokrivača ( tegula, imbrex ) zatim ostaci 8 drvenih grobnih sanduka, metalni klinovi i grobovi koji su se nalazili ispod njih a koji su posebno obeležje terena oko hrama Sv. Pantelejmona. Pretpostavlja se da tegule potiču od krova nekog kasnoantičkog objekta koji se tu nalazio. O raznim mogućnostima za postojanje sakralnih objekata veoma je važna đinjenica da je  celo područje bliže i dalje okoline hrama bilo korišćeno kao groblje u periodu kasne antike i Vizantije kao i to da su na prostoru desne obale Nišave posvedočeni ostaci više crkava. Postojanje kasnoantičkih grobnica, martirijuma i ostataka bazilika koji su registrovani na desnoj obali Nišave ukazuje na mogućnost egzistiranja sakralnih objekata na ovom području u mnogo ranijem periodu. Stalno nailaženje na delove infrastruktura prilikom izvođenja graćevinskih radova koji su se intenzivirali početkom ovog veka, omogućavaju nam da u izvesnoj meri odredimo opseg prostiranja nekropolisa u bližoj i daljoj okolini manastira Sv. Pantelejmona. Sledeća arheološka istraživanja su se obavljala u periodu od 2002. do 2007. godine pod rukovodstvom Zavoda za zaštitu spomenika Niš i Narodnog muzeja u Nišu. Ona su se fokusirala na severni obod crkvenog dvorišta tik uz liniju Bulevara Sv. Pantelejmona (tada ulica Somborska). Otkriven je veliki broj ukopa koji pripadaju srednjevekovnoj nekropoli koja je egzistirala na ovom prostoru. Pronađen je veliki broj pokretnih nalaza u vidu novca, keramike, nakita i dr.

Priča o hramu Svetog Pantelejmona svakako nije završena ona će biti aktuelna i kroz njegovo postojanje i nakon njega.

Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.