O NIŠU: Niš (lat. Naissus, grč. Ναϊσσός, tur. Niş) je najveći grad u jugoistočnoj Srbiji i sedište Nišavskog okruga.
Kroz svoju dugu istoriju Niš se nalazio u sastavu mnogih carstava i država, igrajući ulogu administrativnog, vojnog i trgovinskog centra i važne saobraćajne veze na rimskom putu.
Vija militaris, kasnije zvanim Carski drum, koji je spajao Evropu i Malu Aziju. Bio je rodno mesto cara Konstantina Velikog, kao i careva Konstancija II i Justina I. Sam položaj Niša učinio ga je strateški važnim i time primamljivim gradom za mnoge osvajače. Niš se nalazio pod vlašću Dardanaca, Tračana, Ilira, Kelta, Grka, Rimljana, Huna, Avara, zatim Bugara, Srba, Vizantinaca i Osmanlija. Godine 1878. ponovo je ušao u sastav Srbije, bivajući još pod okupacijom u toku Prvog i Drugog svetskog rata.
Uticaj različitih naroda koji su vladali Nišom primećuje se u kulturnom nasleđu grada, pre svega u njegovoj arhitektonskoj raznovrsnosti. Kod Niša se račvaju najvažnije komunikacije jugoistočne Evrope, ka Turskoj i Grčkoj, a poseduje međunarodni aerodrom Konstantin Veliki, koji nosi međunarodnu oznaku INI. Danas je važan privredni, univerzitetski, kulturni i politički centar Srbije. Niški univerzitet, osnovan 1965. godine, ima 13 fakulteta i oko 30.000 studenata, a takođe je i sedište Niške eparhije Srpske pravoslavne crkve.
Ime grada Niša, koji spada u najstarije gradove na Balkanu, zapisano je mnogo puta u staroj i novijoj istoriji.
O nastanku Niša postoji predanje da ga je sagradio kraljević Niša kamenom sa obližnje humske čuke.
Niš su, kao grad, oformili Kelti u 3. veku pre nove ere, a grad je ime dobio po reci Nišavi (Naissa) koju su keltski prastanovnici zvali „Vilina reka“ (Navissos). Svaki osvajač je davao svoju verziju imena gradu, ali su sva ona dosta slična; rimski Naissus, vizantijski Ναισσός, slovenski Niš, turski Niş, nemački Nissa. Niš je treći po veličini grad u Srbiji (bez teritorije Kosova i Metohije). Grad je sedište Nišavskog okruga. Nalazi se u Niškoj kotlini blizu ušća Nišave u Južnu Moravu. Putevi koji vode na jug dolinom Morave se kod Niša račvaju ka jugu prema Solunu i Atini odnosno na istok ka Sofiji i Istambulu.
Najviša tačka gradske teritorije je Sokolov kamen (1.523 metara) na Suvoj planini, a najniža (173 metra) kod mesta Trupale, odnosno ušća reke Nišava. Područje grada zahvata površinu od 596,71km², na kome se nalazi Niš, Niška Banja i 68 prigradskih i seoskih naselja.
Na osnovu arheoloških iskopavanja može se zaključiti da je teriotorija na kojoj se danas nalazi grad Niš bila naseljena ljudskim zajednicama još od perioda srednjeg paleolita (100.000-30.000 god. p.n.e.).
Ostaci iz paleolita, nađeni na lokalitetu Kremenac, čuvaju se u arheološkoj zbirci Narodnog muzeja u Nišu. Iz perioda bronzanog doba pronađeni se grobnice u Medoševcu i veliko naselje, koje se nalazi pored antičkog nalazišta Medijana. Prema najčešće navođenoj tezi o etimološkom poreklu imena grada, Niš su imenovali Kelti sa značenjem Vilin grad.
Naisos je bio grčka kolonija. Niš jedno od mogućih mesta na kojima se nalazila grčka mitološka Nisa, naseljena nimfama, gde je Dionis odrastao i po kojoj je dobio ime. U vreme Rimskog carstva grad ima ime Naissus, što je romanizovani naziv grčkog imena Naissos. Rimljani su osvajili Niš u toku Dardanijskih ratova u 1. veku pre nove ere i grad se razvija kao strateška raskrsnica, vojni i trgovinski centar u provinciji Gornjoj Meziji. U 2. veku nove ere Niš je bio već dovoljno poznat grad da ga Ptolomej u svojoj „Geografiji“ pominje kao jedan od četiri najveća grada Dardanije.
Septembra 268. godine rimska vojska predvođena carom Galijenom, i dvojicom budućih careva: glavnim komandantom Markom Aurelijem Klaudijem i komandantom konjice Aurelijanom sukobila se sa Gotima kod Niša u najkrvavijem okršaju 3 veka, poznatom pod imenom bitka kod Naisusa. Tom prilikom pobijeno je između 30.000 i 50.000 Gota. Bitka kod Naisusa obezbedila je postojanje Zapadnom carstvu još dva naredna veka.
U Nišu je 27. februara 272, rođen sin vojnog komandanta Konstancija Hlora i krčmareve kćerke Flavije Julije Helene, budući car Konstantin Veliki. U rodnom gradu car Konstantin I sagradio je carsku vilu Medijana, koja je danas važno arheološko nalazište. Mozaički podovi i drugi ostaci carskog luksuza čuvaju su u muzeju na Medijani. Aristokratske vile su smeštene u okolini carske palate. Godine 284, kada je car Dioklecijan odvojio Dardaniju od Gornje Mezije i učionio je zasebnom oblašću, grad Niš je postao glavni grad ove rimske provincije.
U toku 4. veka osniva se eparhija u Nišu, čime Niš postaje i jedan od važnih religijskih centara.
Bazilika iz 4. veka u Nišu je jedna od najstarijih hrišćanskih spomenika u svetu. Odličan strateški položaj i bogatstvo Niša učinili su ga čestom metom napada mnogih naroda. Iako je car Julijan Apostata ojačao zidove oko Niša kako bi ga učinio neosvojivim, Niš je često osvajan, spaljivan i razara. Najpre ga osvaja Atila uz silovit napad. Tom prilikom Huni su masakrirali stanovništvo grada. Godinama kasnije su obale reke bile još uvek pokrivene ljudskim kostima, kao ostacima hunskog razaranja.
Još 448. Prisk je opisao Niš kao grad koji deluje napušteno, sa par bolesnih osoba koje leže po crkvama i obalama reke punim ljudskih kostiju. Delimično obnovljen grad ponovo ruše varvari 480. godine. Kasnije je vizantijski car Justinijan I pokušao da obnovi Niš, ali grad nikada nije povratio svoj urbani sjaj iz 4. veka. Prve seobe Slovena i Avara odigrale su se u drugoj polovini 6. veka. Tokom 6. i 7. veka slovenska plemena su 8 puta pokušala da zauzmu Niš. U poslednjem napadu 615. godine napadači su zauzeli grad i većina romanskog stanovništva je pobegla ili nestala, ali su mali tragovi ostali u lokalnom vlaškom stanovništvu.
U 9. veku bugarski car Simeon je postao gospodar Niša, ali je Vizantija je povratila grad za vreme vladavine Vasilija II. Godine 1072. ugarska vojska je dolinom Morave prodrla sve do Niša, ali je vizantijska vlast iste godine ponovo uspostavljena.
Stanovništvo Niša je 3. jula 1096. godine, porazilo vojsku krstaša-seljaka. Sredinom 12. veka, vizantijski car Manojlo I Komnin ga je koristio kao bazu za svoje ratove sa Mađarima i dodatno ga utvrdio. U njemu se Manojlo dva puta sastao sa raškim velikim županom Stefanom Nemanjom, međutim za vreme vladavine Andronika I osvajio ga je ugarski kralj Bela III, da bi ga već 1185. osvojio Stefan Nemanja.
On je 27. jula 1189. u Nišu dočekao svetog rimskog cara Fridriha Barbarosu na njegovom pohodu ka Svetoj zemlji, tokom Trećeg krstaškog rata, predlažući mu zajednički napad na Vizantiju. Međutim, grad je 1190. ponovo pao u vizantijske ruke nakon Nemanjinom poraza u bici na Moravi, a Srbi su ga osvojili tek 1331. godine, nakon pobede nad Bugarima kod Velbužda.
Osmanlije ga osvajaju 1386. godine, nakon poraza od snaga kneza Lazara, u bici kod Pločnika. Godine 1443. Niš se ponovo našao u rukama Srba, a Đurađ Branković ga je predao Đorđetu Mrnjavčeviću. Hrišćanske vojske predvođene ugarskim vojskovođom Janoš Hunjadijem zajedno sa srpskom despotom Đurađ Brankovićem pobedili su Turke i potisnuli ih do Sofije u tzv. Dugoj vojni. Važna bitka odigrala se kod Niša, koji je ostao slobodan grad još skoro godinu dana posle toga.
Niš je ponovo pao pod otomansku vlast 1448. godine i ostao u Osmanlijskom carstvu narednih 245 godina. U ovom periodu Niš je bio jedno od sedišta turske vojne i civilne vlasti.
Niška tvrđava, koja je tada sagrađena, i dalje predstvalja jednu od najlepših i najbolje sačuvanih građevina takve vrste na Balkanu. Staro utvrđenje je sagrađeno u prvim dekadama 18. veka (1719-1723). Podignuto je na mestu starijih tvrđava iz rimskog, vizantijskih i srednjovekovnog perioda. Tvrđava ima višeugaonu osnovu, osam terasa i četiri masivnih kapija. Prostire se na površini od 22 ha i opasana je zidinama dugim 2.100 m, 8 m visokim i 3 m debelim u proseku. Sa spoljne strane tvrđava je bila opasana širokim šančevima, od kojih je severni i danas sačuvan. Pored masivnih zidina, dobro očuvane su i južna Stambol-kapija i severna Beogradska kapija, dok su severna Vidin-kapija i jugoistočna Jagodin-kapija tek delimično očuvane.
Godine 1737. Niš je okupiran od austrijske vojske. Turci su predali grad bez borbe, ali su se iste godine, takođe bez borbe, vratili u Niš. U toku Prvog srpskog ustanka ustanička vojska se našla pred Nišom tek 1809. godine, krećući se ka Kosovu. Karađorđe je predlagao da se na Niš krene celokupnom vojskom, ali su ostali vojskovođe tražili da se Niš napadne sa četiri fronta, kako je na kraju i bilo urađeno.
Ukupno 16.000 srpskih ustanika je stiglo do Niša 27. aprila 1809. predvođeni Milojem Petrovićem. Izgradili su šest šančeva: prvi i najveći bio je na Čegru pod komandom vojvode Stevana Sinđelića. Drugi je bio u Gornjem Matejevcu, u bilizini Latinske crkve, sa Petrom Dobrnjcem, treći je severozapadno od Kamenice sa vojvodom Ilijom Barjaktarevićem, četvrti u Kamenici sa komandantom Milojem Petrovićem, peti je bio iznad Kamenice sa vojvodom Pauljom Matejićem i šestu u Donjem Matejevcu. Predlog Miloja Petrovića da se Niš odmah napadne nije bio prihvaćen, već se želelo da se grad drži u blokadi. Turska vojska je dobila pojačanje od 20.000 vojnika iz Jedrena, Soluna, Vranja i Leskovca.
Turci su 31. maja 1809. godine napali Sinđelićev šanac na Čegru, a bitka se vodila ceo dan. Kako je nadmoć Turaka postajala očevidnija, a pomoć iz ostalih šančeva nije stizala, Stevan Sinđelić je pri naletu Turaka u šanac, pucao u magacin sa municijom i razneo oko 3.000 Srba i daleko više Turaka. Posle bitke na Čegru izgrađena je kula na putu za Carigrad, krajem leta 1809. godine. Kula je izgrađena po nalogu Huršid-paše, tadašnjeg zapovednika Niša, od glava srpskih vojnika poginulih na Čegru, po čemu je jedinstvena u svetu.
U Ćele-kulu su uzidane 952 lobanje srpskih vojnika kao opomena srpskom narodu. Nad kulom je 1892. podignuta kapela koja danas čuva 58 preostalih lobanja.
Borbe za oslobođenje Niša počinju 29. decembra 1877. godine, a knez Milan je ušao u njega 11. januara 1878. godine.
Na Berlinskom kongresu potvrđeno je da Niš ulazi u sastav Srbije. U to vreme u gradu je često zasedala skupština. Prvo zasedanje Narodne skupštine Srbije desilo se u zgradi osnovne škole iza Saborne crkve, 23. novembra 1878. godine. Niš je 1884. godine spojen prugom sa Beogradom i dalje sa Evropom.
Pred početak Prvog svetskog rata 1914. godine u Niš prelazi Vlada i Narodna skupština, a grad postaje ratna prestonica kraljevine Srbije. Iste godine, 7. decembra u Narodna skupština je na zasedanju u Nišu donela tzv. Nišku deklaraciju o ujedinjenju Srba, Hrvata i Slovenaca.
Oktobra 1915. Niš su okupirali Bugari, a oslobodile su ga 12. oktobra 1918. godine snage Prve srpske armije na čelu sa vojvodom Petrom Bojovićem.
U Drugom svetskom ratu okupacija Niša traje od 1941. do 1944. godine. Na početku okupacije u Nišu je otvoren prvi nacistički koncentracioni logor u Jugoslaviji, iz koga je oko 12.000 logoraša odvedeno i streljano na Bubnju. Godine 1942, 12. februara odigralo se masovno begstvo iz logora, događaj poznat pod nazivom proboj logora na Crvenom Krstu. Tom prilikom je oko 100 ljudi pobeglo. O ovom događaju snimljen je film Lager Niš iz 1987. godine, u režiji Miomira Stamenkovića. Dana 14. oktobra 1944. Niš je oslobođen od Nemaca.
Pripremio:
Novaković Č. Milan
Izvori:
Istorijski arhiv
Niški Vesnik
Zapisi o Nišu
Wikipedia
Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.
