Rečne doline Nišave i Južne Morave uz plodnu nišku kotlinu, pružale su mnoge pogodnosti za naseljavanje još u praistoriji. Visoke terasaste obale, osunčane i dobro zaštićene, sa bogatim šumama u zaleđu, primile su vrlo rano prve zemljoradnike i stočare, kako to pokazuje niz arheoloških nalazišta na ovom prostoru.
Položaj na raskrsnici važnih balkanskih pravaca, omogućavao je veoma rano dodirivanje i sažimanje kulturnih uticaja. Prvi podaci o nalazima iz praistorijskog doba zabeleženi su u Starinaru, već 1887. godine. To je označavalo i prve početke radova na ispitivanju praistorije niškog područja.
Muzej u Nišu, koji je osnovan 1933. godine, već je od samog početka i postojanja svog rada, organizovao istraživačke radove manjeg obima. Tako je 1933. godine izvršeno probno iskopavanje u selu Humu. Ispitivanje neolitskih nalazišta na ovom području obavila je i američka arheološka ekipa 1935. godine na praistorijskom naselju na Bubnju kod Niša.
Posle drugog svetskog rata preduzeta su sistematska istraživanja većeg obima. Tako su u organizaciji Narodnog muzeja u Nišu, u vremenu od 1954. do 1958. godine, vršena iskopavanja na naselju bubanjsko-humske kulturne grupe na Bubnju, veoma značajnom nalazištu iz perioda prelaza iz neolita u metalno doba. Zatim su sledila manja iskopavanja na vinčanskom naselju u Malči. U selu Vrtištu, na lokalitetu Velika Česma, istraživano je neolitsko naselje starčevačkog tipa, a na praistorijskom naselju Medijana grupe, na Medijani, obavljena su obimna iskopavanja u toku 1962. i 1972. godine.
foto: Milan Novaković
Starije kameno doba (paleolit)
Počeci ljudske civilizacije – period sakupljacko-lovačke privrede (paleolit) nije dovoljno poznat u Srbiji, pa tako i u Nišu i na širem području grada. Skromni nalazi oruđa od tesanog kamena u Prekonoskoj pećini kod Svrljiga, označeni su kao paleolitski, ukazuju moguće postojanje lovačke stanice u ovoj pećini, mada, za donošenje pouzdanijih zaključaka, jos uvek nema dovoljno osnova.
Mlađe kameno doba (neolit)
Mlađe kameno ili neolitsko doba, sa svoje dve velike kulturne grupe, starčevačkom i vinčanskom, istraženo je na nizu nalazišta u našoj zemlji. Osnovne karakteristike staračevačke kulture su sledeće: naselja su podizana na plodnim rečnim terasama ili pored potoka, na terenu zastićenom od poplava pogodnom za obradu zemljišta. U zaleđu su obicno bile guste šume. Blizina vode je bila od presudnog značaja za stvaranje stalnih prebivališta, a rečne doline su omogućavale lakše kretanje. Stan u okviru naselja bio je zemuničkog tipa – poluukopane jame sa krovom od pruća, na drvenim nosačima, ali su poznate i nadzemne kuće. Osnovne privredne delatnosti, osim lova i ribolova, bile su stočarstvo i zemljoradnja.
Prelaz na novi oblik privređivanja – zemljoradnju, uslovio je i promenu načina zivota, stalno naseljavanje, izgradnju stana, proizvodnju keramickih sudova za pripremanje i čuvanje hrane. U proizvodnji orudja za rad postignut je, takodje, napredak. Osim od oružja od tesanog kamena, alatke i oruđe oblikuju se brušenjem i glačanjem kamena. Gladilice, šila i igle u čestoj su upotrebi. Od oruđa u kamenu zastupljeni su kremeni nožići i sekire od glačanog kamena.
foto: Milan Novaković
Nalazista starčevačke kulture na niškom području
Nalazišta starije starčevačke grupe neolita utvrđena su na užem gradskom području, na obalama Nišave i njenih pritoka, kao i kod ušća u Južnu Moravu. Obala Nišave kod Mosta mladosti je lokalitet, otkriven na prostoru zahvaćenom kasnoantickom bazilikom. Od pokretnih nalaza, evidentirana je uglavnom keramika. Posude su rađene rukom, bez lončarskog vitla. Oblici su loptasti ili poluloptasti, ređe konični. U evidenciji Narodnog muzeja u Nišu registrovana su i druga nalazista starčevacke kulture u niškom području.
Nalazišta vinčanske kultrurne grupe u niškom području: Bubanj kod Niša, Gornja Vrežina – Niš, Donji Matejevac –Niš, Jasenovik-Niš, Malča-Niš, Jelašnica-Niš …
Eneolit i rano bronzano doba
U periodu koji se označava kao prelaz iz neolita u metalno doba karakteristična je sve veća upotreba metala do koga se dolazilo i u lokalnim rudokopima kao sto je, npr. Rudna Glava u istočnoj Srbiji, gde je korišćenje rude počelo već u kasnom periodu vinčanske grupe. U tom periodu se na području južnog Pomoravlja javlja Bubanjsko-humska kulturna grupa koja svojom poslednjom fazom već pripada ranom bronzanom dobu. Pokretni materijal ovog doba karakteriše upotreba oruđa od bakra koje je, u niškom području, obično registrovano kao slučajni nalaz. Osim bakarnog oruđa – sekira i delta, u upotrebi je i oruđe od kamena sa otvorom za držalje: sekire, sekire čekici i dr.
Bubanjsko – humska grupa
Bubanjsko – humska grupa pripada razdoblju prelaza iz neolita u metalno doba. Naziv je dobila po lokalitetima na Bubnju kod Niša i Velikoj humskoj čuki u selu Hum. Pojavljuje se posle prodora kulturnih i etnickih elemenata Salkuta, grupe iz Oltenije I grupe Krivodol iz sofijskog polja iz severozapadne Bugarske. Nosioci Bubanjsko – humske kulturne grupe formirali su naselja na mestima pogodnim za odbranu koja dominiraju okolinom, ali dozvoljavaju i nesmetano komuniciranje. Naselje na Bubnju smešteno je na visokoj desnoj terasi na obali Nišave, dok je ono na Velikoj humskoj čuki podignuto na stenovitom uzvišenju. U oba slučaja uočljiv je strateški položaj koji dominira niškom kotlinom.
Zemljoradnja je osnovna prirodna grana u razdoblju oko druge polovine III milenijuma p.n.e. Tek pri kraju ove epohe uočava se nešto intenzivniji razvoj stočarstva i lova. Kuća u naselju Bubanjsko – humske kulturne grupe je bila četvorougaonog oblika, sa zidovima od kolja i podom od nabijene zemlje. Pokretni materijal karakteriše keramika različitog oblika i facture: najčešće su zdele, zatim tanjiri sa zadebljalim obodom, sudovi na visokoj nozi sa ukrštenim drškama. Od oruđa su zastupljeni bušeni kameni čekići, motike od jelenskog roga i pršljenci za vretena od pečene zemlje.
Nalazista Bubanjsko – humske grupe u niškom području su: Bubanj kod Novog Sela – Niš, Čardak u Donjoj Vrežini – Niš, Suvodol u Gornjoj Vrežini – Niš, Šanaca u Gornjoj Toponici, Ciganski ključ u Trupalu itd.
foto galerija: Montana Niš
[foldergallery folder=”images/galleries/stari-nis-humska-cuka”]
Srednje i kasno bronzano doba
U periodu razvijenog bronzanog doba, koje počinje oko 1600. godine p.n.e. , razvija se u niškom Pomoravlju više kulturnih grupa koje pripadaju centralnom balkanskom kompleksu: označene su prema lokalitetima kao Slatinska, Paraćinska i Medijana grupa. Naselja ove kulturne grupe podizana su na najvećim uzvišenjima. O izgledu kuća u okviru naselja nema dovoljno podataka. Od pokretnog materijala zastupljena je uglavnom keramika, koja je po fakturi slična Bubanjsko – humskoj: konične šolje sa visokom drškom koja ima dugmetasti ili lepezasti završetak, veći sudovi – amfore, sudovi sa dve drške koje imaju dugmetasti završetak.
Za naše podneblje, veoma je značajna Medijana grupa, koja predstavlja veoma značajnu kulturnu grupu kasne faze bronzanog doba i početka prelaza u gvozdeno doba. Medijana grupa nosi naziv po praistorijskom naselju otkrivenom 1962. godine na levoj obali Nisave, u blizini antičkog nalazišta Medijana kod sela Brzi Brod u Nišu. Istraživanja su vršena 1962. i 1972. godine kada je istražena velika površina od preko 500 kvadratnih metara. Otkriven je bogat pokretni arheološki materijal i nepokretni objekti – ostaci vecih plitkih jama nepravilnog objekta ispunjenih pepelom, gareži i velikom količinom kućnog lepa. Iznad jama su, kako se pretpostavlja, bile podignute kolibe od lakog materijala sto se dovodi u vezu sa objektima tipičnim za stočarska naselja.
Veoma je bogat i raznovrstan keramički materijal: sudovi koji imaju lepezasto prošireni ili dugmetasti završetak, pitosi sa horizontalno zaravnjenim i proširenim obodom, itd. Kao ornament zastupljeni su: plastična traka, urezi, kanelure, žigosani ornament. Keramički materijal je svrstan u tri faze Medijana, I–III, i pripada vremenu priblizno od 13. do kraja 11. veka pre naše ere, do početka prelaza u novo veliko razdoblje, u praistoriji označeno kao Gvozdeno doba.
Nalazišta Medijana grupe u niškom području su: Medijana kod Niša, Vrtište, lokalitet Velika česma, Gornja Toponica (kod ulaza u bolnicu), Niška Banja – nalazi otkriveni prilikom izgradnje hotela Radon
foto galerija: Narodni muzej
[foldergallery folder=”images/galleries/stari-nis-humska-cukaa”]
ODLOMAK IZ KNJIGE
“Zemlja najlepše patnje”
Milan Novaković
Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.
