Kada se kaže oslobođenje Niša u Prvom svetskom ratu, 12. oktobra 1918. godine, misli se na tri stvari, vojvodu Petra Bojovića, Moravsku diviziju i francusku vojsku. Moravci su sprečili uništavanje Niša, u grad je ušao deo francuske konjičke brigade pod komandom generala Šarla Tranijea, a Nišlije su razoružavale demoralisanu nemačku vojsku.
Probojem Solunskog fronta, 15. septembra 1918. godine, zapečaćena sudbina Centralnih sila na Balkanu.
Razbijajući nemačko-bugarsku oslabljenu odbranu, jedinice Prve srpske armije pod komandom proslavljenog srpskog vojskovođe i vojvode Petra Bojovića, 9. oktobra 1918. godine izbile su u rejon niškog Zaplanja i gornji Dobrič. Tada su zauzeli početni raspored za sveopšti napad na poslednju neprijateljsku liniju odbrane Niša. Paralelno sa srpskom vojskom nastupala je i francuska vojska. Bila je to francuska konjička brigada u sastavu konjičke divizije koja je već bila u dolini Kutinske reke, na 30 kilometara od grada.
”Do najtežih borbi došlo je 10. oktobra, kada je Prva srpska armija naišla na vrlo jak otpor Nemaca na levoj obali Morave, kod sela Kočane. Franuska vojska je zaustavljena kod Bele Palanke”, kaže za Niške Vesti istoričar Aleksandar Dinčić.
Zadatak razbijanja nemačke odbrane, koja se prostirala duž cele planine Seličevice, dobila je Moravska divizija. Sveopšti napad na utvrđene nemačke položaje na ovoj planini počeo je u ranu zoru, kada su Nemci naterani na povlačenje u pravcu Niša.
“Jedinice Moravske divizije su goneći neprijatelja bile na liniji između sela Ćurlina i Malošište. Rovoske borbe vođene su baš na ovoj liniji. Koliko su to bile jake borbe pokazuje i to da su nakon završetka bitke, rovovi bili puni mrtvih vojnika nekada moćne Vilhelmove Nemačke. I srpski gubici su bili veliki, ”govori o tim događajima niški istoričar Dinčić.
11. oktobra, Moravska divizija uspela je da odbaci Nemce na desnu obalu Nišave. U podne, sa položaja Moravske divizije primećena je evakuacija neprijatelja iz Niša i vatra koja je kuljala iz magacina. U noći između 11. i 12. oktobra, komandant nemačke 11. armije, general Kun fon Štojben, povukao je trupe na liniju Kraljevo-Kruševac-Knjaževac. Da bi prilikom povlačenja izbegao manje čarke sa srpskom vojskom, Štojben je u rejonu Niša ostavio slabije zaštitnice, a glavninu povukao na sever.
“Nemci su se povlačili železničkom kompozicijom prema Aleksincu. U ovom borbama jedinice Moravske divizije su uspele da zaplene i jednu haubicu i njom gađali , pogodili i zapalili jedan železnički voz sa municijom na stanici Crveni krst u Nišu, što je izazvalo veliku eksploziju”, kaže Dinčić i dodaje da o tome svedoče i sačuvane fotografije.
12. oktobar 1918. godine
Nemci su u noći između 11. i 12. oktobra napustili Niš i Prokuplje, a trupe Prve srpske armije zauzele su 12. oktobra oba grada. Uskoro je u grad ušao i jedan deo francuske konjičke brigade pod komandom generala Šarla Tranijea. Moravska divizija je oko podne 12. oktobra u potpunosti ovladala gradom. Prilikom završnih borbi za grad njena desna kolona naišla je duž južne ivice na slab otpor neprijatelja, koji je u uličnim borbama konačno potisnut iz Niša.
”U ovim, poslednjim borbama za Niš, pored vojnika učestvovali su i građani, čak i žene i deca, goneći Nemce prema Pantelejskoj crkvi što je izazivalo podsmeh. Nekada moćnu Vilhelmovu vojsku tukle su i Nišlije. Stanovništvo je razoružavalo nemačke garnizone i jedinice i pristiglim srpskim i francuskim trupama predavalo zarobljenike i zaplenjeno oružje,” tvrdi Dinčić.
U borbama u samom gradu naročito su se istakli pripadnici 2. pešadijskog – gvozdenog puka „Knjaz Mihailo“, čiji su vojnici onemogućavali Nemce da poruše objekte na železničkoj stanici, mostove i nanesu štetu gradu i stanovništvu.
“Tako su Nemci onemogućeni da zapale poslednji drveni most na Nišavi i posle ubitačne vatre bili su primorani da gaze Nišavu i spašavaju se kako znaju i umeju. Na taj način je olakšan prelaz svih delova Moravske divizije. Isto tako onemogućeno je uništavanje Monopolskog magacina i solare, koji su bili minirani”, objašnjava Dinčić.
Zaboravljeni heroj Kosta Nedeljković
U borbama u gradu naročito se istakao narednik Kosta Nedeljković čije se junaštvo nakon rata dugo vremena prepričavalo. On se dobrovoljno javio da ide u patrolu i tom prilikom naišao je na neprijateljsko odeljenje od 20 ljudi, otvorio vatru i pozvao ih na predaju. Nemački oficir na konju, ispalio je dva revolverska metka prema njemu, ali je Kosta ostao priseban i opet otvorio vatru. Nakon toga su se i oficir i celo odeljenje predali, a Nedeljković je odlikovan Karađorđevom zvezdom.
Nemački bes i bombardovanje Niša
Nemci su pokušali da pruže otpor na brdu Bubanj, ali su bili oterani u pokušaju da zauzmu ranije iskopane rovove. Poslednji otpor su pružili na Gorici, ali su takođe bili odbijeni. Povukli su se prema selu Paljina i nadomak sela ponovo pokušali da se organizuju, ali su bili razbijeni artiljerijskom vatrom.
“U besu i nemoći nemački avioni su istog dana bombardovali Niš. To je bilo sve što su mogli da učine. Pa ipak, tada je oboren i jedan francuski avion sa posadom koja je poginula, ”kazao je istoričar.
Niš je, tog 12. oktobra, ostao u srpskim i francuskim rukama. U strategijskom pogledu, oslobođenjem Niša i komunikacija prema istoku, savezničke snage presekle su najkraću vezu Centralnih sila sa Turskom. Turska je ostala izolovana od svojih zaštitnica, a saveznicima je otvoren put prema Beču i Budimpešti. U tome se gleda značaj oslobađanja Niša u Prvom svetskom ratu. Niš je oslobođen 12. oktobra 1918. godine, a primirje, kojim je Nemačka faktički kapitulirala, potpisano je mesec dana kasnije, 11. novembra.
Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.
