Ustanak 1841. godine poznat je i pod nazivom Niška buna. Bio je to, posle Prvog srpskog ustanka, najveći i najmasovniji pokret protiv Turaka u XIX veku, do oslobođenja Niša 1878 godine.
Dragocen izvor iz okoline Niša o ovom ustanku je zapis na marginama crkvene knjige Pentikostar (U pravoslavnoj crkvi: Cvetni triod, bogoslužbena knjiga koja se počevši sa prvim danom Uskrsa, upotrebljava za vreme sv. Pedesetnice, tj. od Uskrsa do Duhova. (grč.)). Do 1960. godine knjiga se nalazila u crkvi Sv. Vaznesenja u Gornjem Matejevcu.
U Pentikostaru, pored zapisa iz 1841. i 1845. godine, postoje zapisi i iz 1807, 1809, 1835, 1838, 1876 i 1877. godine. Pomenuti zapisi svrstali su knjigu u vredno, pokretno kulturno dobro (Pentikostar gornjomatejevačke crkve stavljen je pod zaštitu zakona rešenjem Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture /Beograd, od juna 1958. godine/. Nije poznato kada i gde je štampana ova knjiga, jer nedostaje prvi list. Dimenzija je 29,5×20 santimetara i poseduje 327 listova, sa manje vrednim grafičkim prikazima. Korice su od drveta presvučenog kožom, bez ornamenata. Prema zapisu na koricama, knjiga je bila povezivana. Povezivao je “pop Radenko od Strelec”, ne naznačivši godinu. Poznato je da je Radenko umro 1879. godine. Knjiga je sada dosta oštećena.”
Zapisi u Pentikostaru nisu beleženi hronološki po godinama. Na početku, od sedamdesetog lista, ubeležen je zapis iz 1838. godine. Ispisan je na donjoj margini, po jedan red na svakoj strani – ukupno 45 redova. Tekst zapisa je na više mesta oštećen, izbrisan od listanja knjige. Ostali zapisi su pri kraju knjige. Pisani su od poslednje strane ka sredini Pentikostara. Najpre na marginama poslednjih 11 stranica zabeležen je tekst koji se odnosi na 1841. godinu, a u produžetku, na sledećih 18 strana, dopuna iz 1845. godine. Ispisano je, ukupno, 108 redova na 29 strana. Posle desetak neispisanih listova, ponovo su na marginama zapisi. Najpre na jednoj strani, zapis iz 1876, a na narednim dvema iz 1877. godine. Potom, su na dvema stranama zapisi iz 1807. i 1809. godine i konačno na dvema stranama, takođe dosad neobjavljeni zapisi, iz 1835. godine.
Pentikostar (ilustracija)
Od navedenih zapisa najvredniji je iz 1841. godine. Jedinstven je kao dokument, pisan od učesnika ustanka, sa podacima o organizaciji i organizatorima pokreta toga vremena, protiv Turaka. Dodatak iz 1845. godine ukazuje na dalju revolucionarnu aktivnost preostalih vodja pokreta, sa porukom “da ne ostanu navek turski robovi”. Da bi se mogao koristiti u izvornom obliku, celokupan tekst sa marginama Pentikostara, iz 1841. i dodatkom iz 1845. godine, је fotografisan. Preglednosti radi ispisi sa margina sređeni su po stranama Pentikostara.
Hram Vaznesenja Gospodnjeg u Gornjem Matejevcu
Crkva Vaznesenja Gospodnjeg izgrađena je na ruševinama stare Crkve 1838. godine, a osvećena 21. aprila iste godine od strane niškog mitropolita Grigorija. Do temelja je spaljena u vreme Milojeve i Srndakove bune kao kazna meštanima Gornjeg Matejevca zbog učešća u buni. Obnovljena je i ponovo osvećena 1842. godine od strane niškog mitropolita Nikifora.
Crkva je jednobrodna bazilika skromnih dimenzija. Živopisana je najverovatnije oko 1870. godine, najverovatnije rukom majstora zografske škole. U Crkvi se ističu interesantne freske svetog mučenika Đorđa Kratovca i Miloša Obilića sa oreolom.
Nedaleko od hrama 1838. godine podignut je u zvonik većih dimenzija. U porti hrama nalazi se i parohijski dom, čija je izgradnja počela 1950, a završila se 1974. godine. Više puta je obnavljan.
Nastaviće se …
Iz knjige “Stari zapisi o Nišu”
Borislav Andrejević
ODLOMAK IZ KNJIGE
“Zemlja najlepše patnje”
Milan Novaković
Dragi čitaoci, ako želite da budete u toku i saznate prvi najnovije vesti iz Niša, preuzmite aplikaciju Niške Vesti za Android ili iPhone.
